Sexismo, gram¨¢tica e discurso

Ultimamente saltaron ¨¢ prensa varias novas que relacionan as mulleres e a lingua. Primeiro, o informe Sexismo ling¨¹¨ªstico y visibilidad de la mujer, elaborado polo gram¨¢tico Ignacio Bosque e aprobado pola Real Academia Espa?ola. M¨¢is recentemente, as cr¨ªticas a unha intervenci¨®n de Beiras por comparar os modos da direcci¨®n do BNG cara aos e ¨¢s ex militantes cos malos tratos contra as mulleres; cr¨ªticas que nos trouxeron o eco dunha intervenci¨®n de Bieito Lobeira cun s¨ªmil parello. Vela¨ª dous problemas conectados: o sexismo na gram¨¢tica e a s¨²a banalizaci¨®n no discurso.

? A gram¨¢tica ¨¦ sexista? No informe da RAE real¨ªzase unha severa censura dunha serie de gu¨ªas para un uso non sexista da linguaxe. Bosque defende que o emprego do masculino con valor xen¨¦rico ¡ªcabalos de batalla do debate sobre o sexismo na lingua¡ª ¨¦ un feito de pura gram¨¢tica. Como ¨¦ sabido, cando se di os homes nacemos iguais, os estudantes asisten pouco ¨¢s aulas ou amable lector incl¨²ese tanto a var¨®ns coma a mulleres. Segundo Bosque, ese uso non est¨¢ motivado pola organizaci¨®n de sociedade, sen¨®n que constit¨²e unha regra gramatical. Xa que logo, calquera tentativa de modificala mediante a intervenci¨®n deliberada estar¨¢ condenada ao fracaso, pois resulta forzada e disfuncional. O gram¨¢tico non nega nin xustifica a discriminaci¨®n da muller, xaora, pero asegura que, dado que esta non ten relaci¨®n coa regra, a situaci¨®n non mellorar¨ªa con mudala.

Pola contra, o movemento feminista considera que tal fen¨®meno constit¨²e a codificaci¨®n gramatical da subordinaci¨®n das mulleres e, ao invisibilizalas, axuda a perpetuala. En consecuencia, propugna evitalo mediante diversos procedementos: os seres humanos nacemos iguais, o estudantado asiste pouco ¨¢s aulas ou amable leitor/a. Isto esixe un esforzo suplementario, pero o peor ¨¦ que en moitos casos enmara?a a expresi¨®n: comp¨¢rese ¡°os meus fillos est¨¢n esfameados¡± con ¡°o meu fillo e as mi?as fillas est¨¢n esfameado/as¡±. Pero non nos interesa a cuesti¨®n, complexa, dos procedementos, sen¨®n a dos principios.

? Da gram¨¢tica ao discurso. Se Bosque ten raz¨®n, xustif¨ªcase que sexan un gram¨¢tico e unha Academia os que, apelando ¨¢ autoridade, diriman a cuesti¨®n. Tam¨¦n resultar¨¢ irrelevante que el sexa un var¨®n e que a RAE estea composta por esmagadora maior¨ªa de se?ores (subscriben o informe 23 acad¨¦micos e tres acad¨¦micas). Desde ese punto de vista, tam¨¦n ¨¦ l¨®xico que o ling¨¹ista concentre a discusi¨®n nunha casu¨ªstica gramatical en que fai alarde de competencia profesional. O problema ¨¦ que nin se molesta en argumentar a s¨²a tese b¨¢sica, sen reparar no doado que ¨¦ colocala baixo sospeita. Vaites que o uso xen¨¦rico do masculino ¨¦ moi frecuente nas linguas do mundo, mentres que en ningunha se utiliza o feminino! Incluso en linguas como o ingl¨¦s, que non marcan o x¨¦nero dos substantivos, se di ¡°men are born equal¡±, pero non hai linguas en que a frase as mulleres nacen iguais incl¨²a tam¨¦n os var¨®ns. Por tanto, a tese feminista non parece infundada e non se pode desbotar sen discusi¨®n.

Outro suposto b¨¢sico do informe, segundo o cal as regras gramaticais constit¨²en algo as¨ª como leis da natureza, resulta cuestionable: ata que punto o que os gram¨¢ticos contemplan como regra do sistema, non ten moito de regularidade do discurso? Na segunda hip¨®tese, as intervenci¨®ns deliberadas dos e das falantes xa non poden contemplarse como intromisi¨®ns impertinentes no funcionamento autom¨¢tico da mecanismo gramatical. Isto ¨¦, aparecen lexitimadas as tentativas das persoas para modificarmos o idioma no sentido que consideremos desexable, precisamente mudando o seu uso.

? A favor do feminismo. Se a regra do masculino xen¨¦rico constit¨²e a codificaci¨®n gramatical da discriminaci¨®n das mulleres e contrib¨²e a invisibilizalas, sendo l¨ªcito propugnar unha modificaci¨®n desa regra mediante un uso consciente da lingua, daquela son as feministas as que te?en raz¨®n: a cuesti¨®n ser¨ªa basicamente sociocultural e non gramatical, o groso da argumentaci¨®n de Bosque ser¨ªa de importancia unicamente procedemental, e a s¨²a intervenci¨®n como autoridade no asunto ser¨ªa discutible. ? derradeira, el ¨¦ un var¨®n e a Academia ¨¦ unha instituci¨®n masculina que ata agora se destacou pola s¨²a resistencia a introducir melloras na norma ling¨¹¨ªstica tendentes a mitigar o pesad¨ªsimo nesgo machista da linguaxe. As¨ª, por acaso, alcaldesa seguiu no dicionario da RAE definido como ¡°esposa do alcalde¡± anos despois de que houbese mulleres no cargo, igual que formas como xu¨ªza ou m¨¦dica s¨® foron admitidas tarde e a desgusto. Bosque desaproba que as gu¨ªas que analiza non se contase coa colaboraci¨®n de ling¨¹istas: as feministas poden argumentar con m¨¢is raz¨®n que a RAE non contou con mulleres para elaborar o seu informe.

Por parte, o asunto non consiste en modificar a gram¨¢tica para visibilizar as mulleres. Do que se trata ¨¦ de non seguir invisibiliz¨¢ndoas. Como no seu d¨ªa non se trataba de legalizar o aborto, sen¨®n de que non continuase ilegalizado. E vela¨ª un par de exemplos que mostran como as expresi¨®ns verbais non son inocentes, un bo argumento para defender a tan deostada linguaxe politicamente correcta. E as¨ª pasamos da gram¨¢tica ao discurso.

? A banalizaci¨®n do mal. Non hai moito veu a lume un libro Sobre o racismo ling¨¹¨ªstico. No seu d¨ªa dubidei sobre a idoneidade do termo racismo nese t¨ªtulo, tanto en canto arriscaba a esvaecer os perf¨ªs espec¨ªficos da abominable discriminaci¨®n racial. Mante?o reparos similares ante o uso banal de ¡°fascista¡± ou ¡°xenocidio¡± e doutros voc¨¢bulos referidos a realidades especialmente odiosas. M¨¢is recentemente, unha cr¨ªtica de Helena Migu¨¦lez a Carballo Calero na que afea as ¡°licenzas sexistas dos seus textos¡±, mereceu unha r¨¦plica nestas mesmas p¨¢xinas na que se sosti?a que ¡°en falando de escritores e de homes en xeral, o sexismo (ou a s¨²a excrecencia, o machismo) ¨¦ un pleonasmo¡±. Un exemplo extremo de banalizaci¨®n: se todos os homes somos igualmente machistas, o saudoso profesor non merece censura particular por isto. Pobre argumento e cativa escusa.

Foron fr¨ªvolos Beiras e Lobeira ao refer¨ªrense aos malos tratos ¨¢s mulleres? Resulta dubidoso. Certo ¨¦ que se reclamamos un uso coidadoso da linguaxe ¨¢s persoas privadas, con m¨¢is raz¨®n debemos vixiar as p¨²blicas. A linguaxe do debate pol¨ªtico, espi?ado de esaxeros, rincha adoito nos nosos o¨ªdos. Pero unha cousa ¨¦ esixir respecto e outra exercer a censura. O exceso de celo acaba por ser contraproducente e dar azos ¨¢s queixas reaccionarias contra a tiran¨ªa do correcci¨®n pol¨ªtica.

Ningu¨¦n ¨¦ tan inxenuo como para pensar que cambiando a linguaxe xa conseguimos transformar a realidade. Pero non debemos colaborar, sequera por comodidade, en invisibilizar as mulleres. Temos que expresarnos con respecto cara aos colectivos maltratados (non s¨® verbalmente) e evitar a reproduci¨®n de t¨®picos denigrantes ou discriminatorios. O uso coidadoso da lingua require un esforzo: o que nos eleva da barbarie ¨¢ civilizaci¨®n.