A parte de n¨®s que non gusta

¡°A muller ¨¦ / un cristal / atravesado por / unha patria¡±, din catro dos versos m¨¢is c¨¦lebres da poes¨ªa recente. Pertencen a un libro que atouti?ou para ver luz, rexeitado por editoras e premios e finalmente sufragado pola autora e tres amigos, mudou en texto de culto e, 17 anos despois, acada a s¨²a terceira edici¨®n. Pornograf¨ªa, a estrea literaria de Lupe G¨®mez (Fisteus, 1972), interrompeu o curso das letras galegas coa s¨²a antil¨ªrica, coa s¨²a ret¨®rica violenta, cortante. Coa s¨²a ¡°poes¨ªa fea¡±, como titulou a poeta o seu terceiro libro. ¡°A min d¨¢bame igual que gustase ou non¡±, lembra agora G¨®mez, ¡°temos que incentivar esa parte de n¨®s que non gusta; a poes¨ªa non ten que compracer a ningu¨¦n¡±.

Palabras que semellaban prohibidas entraron, a trav¨¦s de Pornograf¨ªa, na tradici¨®n da literatura galega. ¡°Construimos o sexo / cos nosos dedos¡±, expu?a nun haiku libre de nome CER?MICA. Putas, vacas, sexo triste pero nunca inhibido, existencialismo lac¨®nico, mulleres non sumisas, flu¨ªdos corporais, boxeo, a violencia dunha vida non am¨¢bel, tetas. ¡°Hai cousas que non se poden dicir, ou que est¨¢n mal vistas, ou que non lle gustar¨ªan ao cura de Fisteus¡±, arg¨²e quen, en 1999, publicou Os teus dedos na mi?a braga con regra, ¡°pero hai que dicilas igual, a¨ªnda que s¨® sexa pola liberdade de expresi¨®n¡±.

Pero cando aquel libro naceu, xa ti?a anos de idade. Bot¨¢rase ¨¢ vida por tabernas e pubs, en recitais de toda condici¨®n. Era a denominada Xeraci¨®n dos Noventa, que, segundo o consenso cr¨ªtico, sacou a poes¨ªa da academia. ¡°Houbo unha aposta renovada pola poes¨ªa en voz alta, pola poes¨ªa p¨²blica e performativa, concretada no auxe de recitais e intervenci¨®ns en lugares inicialmente non previstos¡±, considera o investigador Isaac Lourido nun correo electr¨®nico. Nese escenario, Pornograf¨ªa foi debuxando as s¨²a contornas, ate o punto de que a autora mesmo sentiu medo ao transferilo ao papel. ¡°Ti?a esa forza oral dos recitais, de cando as palabras se po?en en p¨¦¡±, explica G¨®mez, ¡°e eu tem¨ªa que a perdese ao mudar en libro¡±.

Non pareceu ser o caso. Ux¨ªo Novoneyra (O Courel, 1930 - Santiago, 1999) oficiou de pai de Pornograf¨ªa nun caf¨¦ da cidade vella de Santiago. ¡°Recibiume como unha filla, el era unha persoa moi boa¡±, fai memoria, ¡°emocion¨¢base cando me escoitaba recitar¡±. Os poemas ditos por Lupe G¨®mez adoptan a urxencia do que non pode ser calado. ¡°Unha poes¨ªa non-l¨ªrica¡±, describe Isaac Lourido, ¡°estridente, procaz, vinculada ¨¢ acci¨®n¡±. En voz moi alta, seca. Foi por esa dicci¨®n que Novoneyra decidiu emparentar a Lupe G¨®mez con Rosal¨ªa de Castro. E unha mostra de que as c¨¦lebres desavinzas entre o autor do Vietnam Canto e os poetas dos noventa ¡ªenunciadas tras a lectura dun manifesto de Rafa Villar¡ª non foron totais.

¡°A po¨¦tica de Lupe G¨®mez non foi asumida nin reco?ecida por sectores importantes da cr¨ªtica e do sistema literario en xeral¡±, opina Lourido, ¡°e iso parece claro nos ¨¢mbitos af¨ªns ao proceso normalizador que acompa?ou o desenvolvemento da autonom¨ªa¡±. Outros estudosos ¡ªpor caso, Arturo Casas ou Helena Migu¨¦lez¡ª si aprezaron unha po¨¦tica inc¨®moda e l¨ªmite. Tam¨¦n o fixeron, conta a poeta, os seus veci?os de Fisteus. ¡°? que Pornograf¨ªa non ¨¦ unha poes¨ªa culta¡±, di, ¡°g¨²stalle ¨¢ xente que non son escritores, ¨¢ xente que me dic¨ªa ¡®non me gusta ler, pero g¨²stame o teu libro¡±. Alg¨²ns escritores contradina: G¨®mez mant¨¦n correspondencia con John Berger, Xos¨¦ Neira Vilas ou Antonio Gamoneda. A partir desas cartas, redactadas a man ¡ª¡°recupero ese acto de pintar, case animal¡±¡ª, constr¨²e a s¨²a nova obra, Fosforescencias.

Antes expor¨¢ de novo en p¨²blico Pornograf¨ªa, o traballo sobre o que medraron outros 13 libros: ¡°Sei todos os seus poemas de memoria e estiveron sempre a¨ª¡±. E eses poemas volven ¨¢s librar¨ªas da man da editorial Positivas e cun limiar do xornalista Fran P. Lorenzo. A segunda edici¨®n fix¨¦raa El Correo Gallego co Concello de Santiago. ¡°A idea de reeditalo foi de Paco Mac¨ªas [DE POSITIVAS]\[de Positivas\], que xa no seu d¨ªa me axudara coa distribuci¨®n da primeira edici¨®n¡±. Esa relaci¨®n serviulle a G¨®mez, ademais, para co?ecer a Lois Pereiro. E para publicar no semanario A Nosa Terra unha das ¨²ltimas entrevistas do autor de Poes¨ªa ¨²ltima de amor e enfermidade.