Unha ¨¦pica en construci¨®n

Co sintagma ¡°vi¨²vas dos vivos¡±, Rosal¨ªa de Castro rexistrou, en Follas Novas (1880), a ferida migratoria aberta en Galicia. A poeta escrib¨ªa cando as primeiras estat¨ªsticas oficiais do Goberno espa?ol ofrec¨ªan datos da emigraci¨®n oficial: entre 1860 e 1880 deixaron o pa¨ªs 122.875 persoas. Como a literatura dificilmente se desanoa do mundo en marcha, continuou dando conta do exilio econ¨®mico que asollou o territorio ao longo do s¨¦culo XX. A¨ªnda a falta dunha ¨¦pica da cuesti¨®n ¡ªas¨ª o denuncia Xavier Alcal¨¢¡ª, as pegadas de galegos ¨¢ procura dunha vida mellor polo mundo adiante aparecen unha vez e outra nas letras galegas. Xos¨¦ Neira Vilas en Esperando o leiteiro (Galaxia 2012) e o propio Alcal¨¢ en Verde oliva(Galaxia, no prelo) son as m¨¢is frescas mostras.

O detective Frank Soutelo, o personaxe creado por Miguel Anxo Fern¨¢ndez e protagonista de catro novelas de serie noir, ¨¦ fillo de emigrantes a California. N¡¯A fame fatal de Alberto Lema, lembra a coordinadora da revista de libros Protexta, Ana Salgado, a protagonista anuncia que marcha para as Canarias. Da Porta blindada de Margarita Ledo sae Ant¨®n Moreda, hist¨®rico galeguista da emigraci¨®n marxinado dende os cen¨¢culos pi?eiristas. As maneiras en que o fen¨®meno social m¨¢is relevante da historia recente se entremete na narrativa son m¨²ltiples, equ¨ªvocas, fragmentarias, ruinosas. ¡°Non entendo como desaproveitamos a oportunidade da ¨¦pica¡±, considera, ao respecto, Xavier Alcal¨¢, ¡°non entendo como cada escritor galego non ten unha novela sobre a emigraci¨®n; d¨¢ para todos¡±.

El formulou a s¨²a proposta en, por caso, Nos pagos de Huinca Loo (N¨®s, 1982) ou Latitude Austral (Galaxia, 1991). Nestas obras enfronta os viaxeiros galegos coas grandes extensi¨®ns baleiras da Pampa, al¨® onde o pequeno Castelao gardou memoria da pulper¨ªa do seu pai. Para Verde oliva recorreu ao outro pa¨ªs receptor de emigrantes, Cuba. ¡°? unha historia que se repetiu moito, pero da que non sabemos nada¡±, afirma. Trata dunha familia como outras, que durante xeraci¨®ns e xeraci¨®ns estabeleceu contactos laborais coa illa, at¨¦ que a Guerra Civil interrompe os regresos e inst¨¢lase na outra banda do oc¨¦ano. A protagonista da novela, galega de naci¨®n, entra no combate contra a ditadura de Fulgencio Batista e, ¡°tal na loita pola liberaci¨®n de Alxeria¡±, traballa na guerrilla urbana como correo que arrecada financiamento para armas.

Pero os galego-cubanos que desfilan polas p¨¢xinas de Alcal¨¢ apenas se parecen aos do outro escritor que atendeu ¨¢ mesma materia. Se Neira Vilas colleita as vidas dos adeptos ao socialismo castrista, Verde oliva d¨¢ conta dos que pelexaron contra Batista ¡ª¡°foi unha revoluci¨®n interclasista¡±¡ª e logo se distanciaron dun r¨¦xime que, acosado polos Estados Unidos, arrimouse ¨¢ Uni¨®n Sovi¨¦tica. ¡°? normal que se afastasen. Fidel pechou o Centro Galego nada m¨¢is chegar ao poder¡±. Daquela, 65.000 emigrantes fac¨ªan parte del.

Arredor de Cuba tam¨¦n xira o libro en que agora traballa Xavier Queipo. ¡°Como ¨¦ un grande escritor¡±, di Alcal¨¢, ¡°temos a esperanza de que apareza esa novela de alento ¨¦pico¡±. Algo as¨ª intentara V¨ªctor Freixanes, un dos autores que m¨¢is ten reflexionado sobre a emigraci¨®n como posibilidade dunha ¨¦pica, n¡¯A cidade dos C¨¦sares (Xerais, 1992). Ou na segunda parte da s¨²a ¨²ltima incursi¨®n na literatura, Cabalo de ouros (Galaxia, 2010). ¡°A narrativa ¨¦ a outra forma de pensar un pa¨ªs¡±, considera Freixanes, ¡°conta as sombras e o que non sempre contan ben os historiadores ou os economistas¡±. As s¨²as teses implican a necesidade dunha revisi¨®n hist¨®rica funcional a unha ¡°naci¨®n de galegos¡± que ¡°sempre perdeu as batallas, de Monte Medulio a Cacheiras¡±. ¡°Por iso a nosa ¨¦pica, o noso relato heroico, debe ser a emigraci¨®n, unha ¨¦pica do traballo¡±, punt¨²a.

Por caso, aqueles homes que constru¨ªron a ponte de Brooklyn en Nova York, e aos que Lu¨ªs Seoane dedicou un poema en Fardel de eisilado (1952): ¡°Traball¨¢bamos silenzosos, espidos deica os cos / coas pas, as eixadas e coas picara?as, amuados, / gotexando suor, escorrendo na lama, nos terr¨®s, / ca¨ªndonos na iauga xiada do r¨ªo, enlameirados¡±. Entre 1880 e 1930 sa¨ªron de Galicia un mill¨®n e medio de operarios. Alg¨²ns deles van dar aos textos de Avil¨¦s de Taramancos, residente nunha Colombia que hoxe achega a terceira comunidade inmigrante ¡ªlogo de Portugal e Brasil¡ª ao pa¨ªs. Apenas algo m¨¢is.

Bieito Iglesias arriscaba, nunha entrevista con este xornal a prop¨®sito da publicaci¨®n de Contos da Terra da Tarde (Galaxia, 2011), unha explicaci¨®n para esta ausencia na literatura galega. Segundo a s¨²a teor¨ªa, os emigrantes que navegaron o Atl¨¢ntico eran, na s¨²a maior¨ªa, xente iletrada e non puideron deitar as s¨²as experiencias na escrita. ¡°Hai moito embiguismo, e todo o mundo mira para o embigo propio e nin sequera para a propia familia¡±, contrad¨ª Alcal¨¢, ¡°se non hai que ir m¨¢is lonxe que ¨¢ historia do av¨®¡±. Pallarega (Toxosoutos, 2012), de Marcelino Fern¨¢ndez Mallo, ¨¦ o exemplo que coloca do contrario: o relato dun home, case o do pai do escritor, que sae a Madrid e de a¨ª a La Habana. ¡°Est¨¢ moi ben, pero ¨¦ pr¨®ximo ¨¢ biograf¨ªa¡±.

Nese cruzamento de factores emerxe outro silencio, o que atinxe ¨¢ emigraci¨®n ¨¢ Europa posterior ¨¢ Segunda Guerra Mundial. Trescentos mil galegos viaxaron cara ao norte para participar, nunha posici¨®n subalterna, da reconstruci¨®n industrial dos territorios arrasados na contenda. Xohana Torres novelouno. Adios, Mar¨ªa (Galaxia, 1971) v¨¢lese dunha sucesi¨®n de mon¨®logos para relatar como unha rapaza de 15 anos asume que os seus pais emigran ao norte de Francia e ela queda a cargo do seu irm¨¢n pequeno. Torres, acad¨¦mica e voz po¨¦tica fundamental, hai anos que se gorece no mutismo p¨²blico. ? Freixanes quen cualifica o libro como ¡°a primeira obra importante sobre a emigraci¨®n europea¡±. E unha das poucas.

¡°Cando comecei, ti?a consciencia de que a literatura galega apenas tratara a emigraci¨®n a Europa ou, m¨¢is en xeral, a Europa¡±, exp¨®n Eva Moreda, autora d¡¯ A Veiga ¨¦ como un tempo distinto (Xerais, 2011), nun correo dende Londres, ¡°pero logo pasou a interesarme principalmente a historia de amor entre os dous protagonistas e non unha narrativa totalizante sobre a emigraci¨®n¡±. Cos relatos de A-Z (Xerais, 2003), de Xes¨²s Fraga, e coas novelas de Carlos Dur¨¢n Galegos de Londres (Do Castro, 1975) e Os saltimbanquis no para¨ªso de Xel¨ªs de Toro (Sotelo Blanco, 2000), que Moreda rescata, A Veiga... ¨¦ da escasa obra recente escenificada nas comunidades galegas migrantes en Europa. ¡°Non sei por que, pero nos ¨²ltimos anos algunha xente saiu co retrouso de que a emigraci¨®n ¨¦ un tema moi trillado, pero a min par¨¦ceme xustamente ao contrario¡±, afirma. Nin voces de mulleres, nin voces de retornados aparecen nas letras galegas, engade. ¡°Galicia ten unha relaci¨®n conflitiva coa s¨²a di¨¢spora¡±, concl¨²e Moreda, ¡°e ¨¦ inevitable que iso se reflicta na literatura¡±. Contra a caricatura ¡ª¡°os emigrantes a Europa como persoas de escasa formaci¨®n s¨® interesados en traballar as m¨¢is horas posibles, escoitar Ana Kiro no centro galego e ir chorar aos programas da TVG¡±¡ª, dar voz aos que marcharon. E aos que a¨ªnda marchan.