Historia dunha dedicatoria

Faltan s¨® uns meses para que se cumpran os 150 anos da publicaci¨®n do fundacional Cantares gallegos (1863), e o libro segue a formular inc¨®gnitas moi suxestivas. Unha delas ¨¦ o significado da s¨²a dedicatoria ¨¢ escritora andaluza Fern¨¢n Caballero, seud¨®nimo de Cecilia B?hl de Faber. Ao comezo do libro, Rosal¨ªa de Castro declara:

¡°Por ser mujer y autora de unas novelas hacia las cuales siento la m¨¢s profunda simpat¨ªa, dedico a usted este peque?o libro. Sirva ¨¦l para demostrar a la autora de La Gaviota y de Clemencia el grande aprecio que le profeso, entre otras cosas, por haberse apartado alg¨²n tanto, en las cortas p¨¢ginas en que se ocup¨® de Galicia, de las vulgares preocupaciones con que se pretende manchar mi pa¨ªs¡±.

O misterio desta dedicatoria reside, en primeiro termo, en raz¨®ns ideol¨®xicas. A posici¨®n das d¨²as escritoras no campo literario de mediados do s¨¦culo XIX non pod¨ªa ser m¨¢is antag¨®nica. O nacionalismo espa?ol de Fern¨¢n Caballero, o seu catolicismo e, en xeral, as s¨²as ideas conservadoras en materia ¨¦tica e pol¨ªtica contrastaban abertamente co rexionalismo da escritora galega, coa s¨²a heterodoxia relixiosa e coa s¨²a simpat¨ªa polas ideas sociais m¨¢is avanzadas da ¨¦poca.

A posici¨®n das d¨²as escritoras no campo literario non pod¨ªa ser m¨¢is antag¨®nica

Pero o misterio da dedicatoria as¨¦ntase tam¨¦n no manifesto desprezo co que Rosal¨ªa de Castro se dirixe ¨¢ escritora andaluza na segunda menci¨®n da que dispo?emos dentro da s¨²a obra. Esta menci¨®n pertence ao seu epistolario con Manuel Murgu¨ªa mais, por atoparse a carta en estado fragmentario e carecer de data, non podemos precisar o seu contexto. O que ¨¦ innegable ¨¦ que Rosal¨ªa de Castro fai gala do seu car¨¢cter arroutado ao chamarlle ¡°plebeya¡± e da s¨²a crueldade ao se mofar da s¨²a ¡°respetable edad¡±. A cuesti¨®n ga?a en interese se reparamos en que nunha carta dirixida a Rosal¨ªa (e parcialmente transcrita por Carballo Calero), anos despois da publicaci¨®n de Cantares gallegos, Fern¨¢n Caballero saudara con admiraci¨®n a novela El caballero de las botas azules (1867), dicindo que o libro era " ¡°n misterio lleno de vida y de inter¨¦s, una cosa nueva en su g¨¦nero¡­ una obra escrita con tanto saber, talento y gracia¡±.

Que foi o que moveu a Rosal¨ªa de Castro a dedicarlle o seu primeiro libro en lingua galega a Fern¨¢n Caballero? Base¨¢ndonos no que ela mesma di, podemos presumir que a raz¨®n ¨¦ ¡°ser mujer y autora¡±. Nun contexto no que se est¨¢ a xeralizar a figura da muller lectora e escritora, esta forma de afinidade intelectual entre mulleres pod¨ªa facer pasar a un segundo plano outras diverxencias. Se o analizamos en termos de loita por unha posici¨®n hexem¨®nica no campo literario, cumprir¨ªa ter en conta ademais o peso relativo da escritora andaluza no espazo cultural espa?ol. Tratar¨ªase, daquela, dunha operaci¨®n semellante ¨¢ emprendida anos despois co encargo do limiar de Follas novas ao pol¨ªtico Castelar.

Noutra menci¨®n, a poeta galega despreza a figura da novelista andaluza

Mais non c¨®mpre esquecer que, ademais do respecto pola posici¨®n de Fern¨¢n Caballero, e do reco?ecemento do seu papel de muller escritora, Rosal¨ªa de Castro subli?a outro elemento m¨¢is na s¨²a dedicatoria. Sen d¨²bida o m¨¢is relevante, tendo en conta o sentido pol¨ªtico do libro. Ref¨ªrome ao tratamento relativamente favorable que Fern¨¢n Caballero lle deu a Galicia na s¨²a obra.

A Mar¨ªa Xes¨²s Lama, coidadosa editora dos Cantares, d¨¦bolle un dos m¨¢is valiosos indicios sobre esta cuesti¨®n. Ao revisar as novelas Clemencia e La Gaviota ¨Cas obras de Fern¨¢n Caballero citadas por Rosal¨ªa de Castro¡ª a profesora Lama p¨²xome sobre aviso de que, curiosamente, ningunha delas parec¨ªa cadrar co xu¨ªzo final da dedicatoria rosaliana. Pero a frase da dedicatoria ¡°las cortas p¨¢ginas en que se ocup¨® de Galicia¡± parec¨ªa demasiado expl¨ªcita como para non aludir directamente a alg¨²n libro.

Nunha cr¨®nica de viaxes Caballero fala con estima da paisaxe e o car¨¢cter galegos

En efecto, a frase ten un referente expl¨ªcito, e de tal interese que, ao noso xu¨ªzo, merecer¨ªa un estudo moito m¨¢is detallado do que estamos en disposici¨®n de acometer agora. Rosal¨ªa est¨¢base a referir, con case total probabilidade, ao cap¨ªtulo Un t¨ªo en Am¨¦rica do libro Cosa cumplida solo en la otra vida, novela publicada por Fern¨¢n Caballero un ano antes de Cantares gallegos. O cap¨ªtulo describe con demora unha viaxe por Galicia, desde o porto de Vigo at¨¦ Santiago, con menci¨®ns detalladas doutras aldeas, vilas e cidades como Pontevedra ou A Coru?a.

Ao ler as p¨¢xinas de Fern¨¢n Caballero sobre Galicia compr¨¦ndese moi ben a reticencia de Rosal¨ªa de Castro, que non afirma que a autora fixese apolox¨ªa da terra galega, sen¨®n que se apartase ¡°alg¨²n tanto de las vulgares preocupaciones con que se pretende manchar mi pa¨ªs¡±. En efecto, a¨ªnda que a autora andaluza fala con moita estima da paisaxe de Galicia e do car¨¢cter dos galegos (cunha menci¨®n moi interesante ¨¢ creatividade literaria das mulleres) tampouco escatima cr¨ªticas ao miserento dalgunhas hospedaxes, o que na altura pod¨ªa considerarse xa un verdadeiro t¨®pico literario. Ademais, ¡ªnun mecanismo moi caracter¨ªstico dos libros de viaxes que converten en lei o estereotipo; en ¡°ex¨®tico¡± o estra?o e en comparaci¨®n interesada a aproximaci¨®n aos que son diferentes de n¨®s¡ª Fern¨¢n Caballero non desaproveita a ocasi¨®n para amosar a superioridade da cultura do sur de Espa?a fronte ¨¢ galega. Nada que ver, en calquera caso, co manifesto desprezo co que Fern¨¢n Caballero tratou os galegos noutras pezas, como a carta d¨¦cima da novela epistolar De una en otra, na que fai mofa duns xornaleiros galegos en Andaluc¨ªa. Desco?ecemos se Rosal¨ªa de Castro leu esta ¨²ltima peza, pero de ser as¨ª a dedicatoria de Cantares gallegos ter¨ªa tam¨¦n un matiz ir¨®nico.

Tampouco se pode desbotar que a dedicatoria te?a un matiz ir¨®nico

Paga realmente a pena ler Un t¨ªo en Am¨¦rica non s¨® para co?ecer mellor o contexto intelectual que fixo nacer os Cantares gallegos, desde a s¨²a dedicatoria. Tam¨¦n porque o cap¨ªtulo constit¨²e unha das primeiras achegas ¨¢ emigraci¨®n americana, cuesti¨®n moi importante no proxecto po¨¦tico e narrativo de Rosal¨ªa de Castro. Pero fronte ¨¢ obsesi¨®n de Fern¨¢n Caballero en encarecer a beleza de C¨¢diz ou en ver na emigraci¨®n un remedio para a miseria, a perspectiva de Rosal¨ªa de Castro ¨¦ moito menos compracente. Ser¨¢ o fermoso artigo El cadice?o ¡ªunha cr¨ªtica aos efectos culturais da emigraci¨®n¡ª unha resposta ¨¢ concepci¨®n de Fern¨¢n Caballero sobre os procesos migratorios e sobre a natureza das relaci¨®ns entre as culturas? S¨® podemos sabelo lendo con atenci¨®n. Precisamente iso, ler con m¨¢is atenci¨®n o que levamos lendo moito tempo, semella o mellor xeito de honrar os Cantares galegos.