Pezas para armar a vida de Celso Emilio Ferreiro

Para armar o relato dunha vida prec¨ªsanse moitas pezas. No caso dun poeta que foi mozo e galeguista furibundo na II Rep¨²blica, que atravesou a Guerra Civil vestido de nacional, que se recuperou na escuridade da posguerra a trav¨¦s da actividade cultural, que practicamente se exiliou a Venezuela, que militou en tres partidos da esquerda antifranquista clandestina e logo no PSOE, o crebacabezas ad¨¦nsase. ¡°Ordenar todo este material, darlle forma e intentar que fose lex¨ªbel foi a maior dificultade¡±. Quen fala ¨¦ Ram¨®n Nicol¨¢s (Vigo, 1966), profesor e cr¨ªtico en La Voz de Galicia, que v¨¦n de lle dedicar m¨¢is de 600 p¨¢xinas ao autor de Longa noite de pedra: Onde o mundo se chama Celso Emilio Ferreiro (Xerais, 2012).

Constru¨ªdo sobre o frondoso epistolario do escritor e cun abundante fondo de entrevistas con familiares, colegas e amigos, o libro de Nicol¨¢s ¨¦ a primeira non ficci¨®n que aspira ¨¢ totalidade de Celso Emilio. Polo menos, dende o Estudio de Xes¨²s Alonso Montero, datado en 1982 tres anos logo da morte do poeta e editado por J¨²car. A¨ªnda que o autor ent¨¦ndeo doutro xeito: ¡°Esta biograf¨ªa ¨¦, para min e para outros estudiosos, como un punto e seguido para continuar avanzando, porque hai zonas de sombra que intentei iluminar e non dei. Non ¨¦ doado¡±. Entre elas, a cercan¨ªa ou non de Ferreiro con c¨ªrculos falanxistas de Pontevedra nos primeiros anos corenta ou os poemas compostos con uniforme de soldado entre 1936 e 1939.

Pero, en troques, o foco de Onde o mundo se chama Celso Emilio axuda a dotar de nitidez outras peripecias borrosas. ¡°Sorprendeume o que ten a ver coa actividade pol¨ªtica no tempo da Rep¨²blica¡±, exp¨®n, ¡°e descubr¨ªn que ocupou un papel clave no nacionalismo xuvenil de preguerra¡±. Emilio Ferreiro Miguez, como asinaba no Adiante Semanario que confeccionaban as Mocedade Galeguistas da s¨²a Celanova natal, incendiaba con ret¨®rica arredista os m¨ªtines: ¡°A mocedade de Galiza non debe acharse ausente na loita civil que se cerne na Hespa?a. A Federaci¨®n de Mocedades Galeguistas debe conseguir a cristalizaci¨®n dos seus ideaes, dentro ou fora da lei¡±. Achegado despois ao Partido Comunista, fundador en 1964 da Uni¨®n do Povo Galego, integrante do Partido Socialista Galego na Transici¨®n e candidato a senador polo PSOE pouco antes de morrer, poucas veces foi quen de ficar alleo ¨¢ pol¨ªtica militante.

Que Celso Emilio andaba entre os pioneiros da recuperaci¨®n do activismo cultural previa a Galaxia, tam¨¦n se sab¨ªa. O que achega a obra de Nicol¨¢s ¨¦ a s¨²a sistematizaci¨®n: as revistas Finisterre e Ciudad, por caso, os libros en castel¨¢n Al aire de tuvuelo e Baladas, cantigas y donaires ou a colecci¨®n Benito Soto aparecen explicadas polo mi¨²do. Igual que inscrito nunha narraci¨®n coherente e demorada se amosa a convulsa pero produtiva andaina venezolano. ¡°O periplo de Celso en Caracas¡±, aseguraba o seu amigo, e poeta, Alexandre Cribeiro en 1989, ¡°foi tan tremendo e anguriante que penso que al¨ª comezou a morrer, de maneira que cando no 1973 regresou non estaba a¨ªnda recuperado¡±. Cando aportou, coa dona e os fillos, en Vigo, o recibimento deulle a medida do clima do pa¨ªs. A polic¨ªa de alf¨¢ndegas sospeitou dun libro que portaba na maleta ¡ªLa verdadera historia de la muerte de Franco, de Max Aub¡ª e abr¨ªronlle expediente no Tribunal de Orde P¨²blica. Quedou en nada pola man dun xu¨ªz amigo.

Nicol¨¢s: ¡°Este traballo ¨¦ un punto e seguido para continuar avanzando¡±

Cartas, testemu?os directos de quen o co?eceu en vida, entrevistas, documentaci¨®n de arquivos oficiais, traballo de hemeroteca, bibliograf¨ªa, galer¨ªa de imaxes ou materiais facilitados pola familia confl¨²en en Onde o mundo se chama Celso Emilio. Afastada da teor¨ªa literaria e da esexese textual, a obra si atende, por¨¦n, ¨¢ controversia que, no exiguo campo literario da Galicia dos cincuenta e dos sesenta, causou a aposta po¨¦tica de Ferreiro. A correspondencia cruzada entre Basilio Losada, tradutor de Longa noite para a vendid¨ªsima edici¨®n da colecci¨®n El Bardo, e Ram¨®n Pi?eiro ¡ªdispo?¨ªbel en edici¨®n de Galaxia¡ª ofrece un p¨¦ sobre o que ler a ambigua recepci¨®n dunha poes¨ªa abertamente pol¨ªtica, que introduce palabras e materias inauditas na altura na literatura galega, e que deixou pegada como poucas outras nos poetas que vi?eron logo. Se anticipa, mellora ou ¨¦ simplemente un ep¨ªgono da poes¨ªa social formaaba parte daquel debate.

¡°A Celso Emilio reco?¨¦ceselle o valor de cl¨¢sico; niso, a posteridade foi xusta¡±, considera o bi¨®grafo, ¡°pero talvez falta ir m¨¢is al¨¢ de cuesti¨®ns ideol¨®xicas¡±. Nun diagn¨®stico apurado, Nicol¨¢s avisa dos Ferreiros menos transitados e reclama atenci¨®n para o narrador ¡ª¡°Os relatos d¡¯A fronteira infinda forman un libro moi interesante¡±¡ª, o xornalista de opini¨®n que vive soterrado nas hemerotecas ou o divulgador da cultura galega ¡°cando pod¨ªa e como pod¨ªa, e tam¨¦n cando non pod¨ªa¡±. E iso malia que, explica, o escritor revitalizouse criticamente despois de atravesar certo deserto cando a dial¨¦ctica literaria, nos oitenta, o considerou a ant¨ªtese do que deb¨ªa facerse.

Onde o mundo se chama Celso Emilio emerxe dunha d¨¦cada de asexos e dous anos de labor intensivo. ¡°Cousas da providencia laica¡±, chacotea o autor, ¡°e de que me convenceron Lu¨ªs Ferreiro [fillo do poeta] e do editor Bragado¡±. E irrompe nunha paisaxe, ao seu ver, ¡°moi necesitada de biograf¨ªas¡±. Ben pola dedicaci¨®n que precisan, ben polo im¨¢n que sup¨®n o D¨ªa das Letras Galega, o x¨¦nero non despega. ¡°A min serv¨ªronme moito cousas como as de Marcos Calveiro ou Iago Mart¨ªnez sobre Lois Pereiro e a de Murgu¨ªa de Barreiro ¨¦ moi interesante¡±, concl¨²e, ¡°mais ?para cando biograf¨ªa de Rosal¨ªa, Curros ou Pondal?¡±.