De Teixeira de Pasco?es a Chico Buarque

"A saudade sigue funcionando como concepto ideol¨®xico-filos¨®fico da identidade colectiva dos portugueses, que se preguntan moito por si mesmos. A¨ªnda que remita ¨¢ corrente da Renascen?a Portuguesa, con Teixeira de Pasco?es e Leonardo Coimbra como figuras centrais, hoxe contin¨²anse a facer ensaios de relevancia sobre a cuesti¨®n. Vela¨ª os traballos de Eduardo Louren?o, coa s¨²a O labirinto da Saudade", expl¨ªca Ramiro Fonte, o escritor galego que actualmente dirixe a sede lisboeta do Instituto Cervantes

De feito p¨®dese tirar do f¨ªo de Teixeira como te¨®rico do saudosismo para conectalo coa elaboraci¨®n posterior na Galiza, caso de Ram¨®n Pi?eiro. Teixeira, que mantivo unha importante relaci¨®n coas xentes da Xeraci¨®n N¨®s, nomeadamente con Risco pero tam¨¦n con Castelao, tivo unha certa influencia na Teor¨ªa do nacionalismo galego do intelectual ourens¨¢n. Entre 1910 e 1919 Teixeira de Pasco?es desde a revista que dirix¨ªa, A ?guia, desenvolve unha teorizaci¨®n que procura as raiceiras ontol¨®xicas da identidade e tam¨¦n responde a unha nova situaci¨®n pol¨ªtica xerada meses anos en Portugal coa proclamaci¨®n republicana. Os anos finais do XIX e os primeiros do s¨¦culo XX son os tempos nos que, pese ¨¢ s¨²a pequena dimensi¨®n, Portugal ¨¦ quizais o pa¨ªs cunha das m¨¢is importante literaturas da Europa. Sexa como nostalxia do imperio ou como reacci¨®n ¨¢ obriga de ter que debruzarse no mar e converterse nos grandes navegantes que abren Europa cara Oriente o certo ¨¦ que a idea da saudade como fatalismo impregna unha parte relevante da identidade do pa¨ªs. "Podemos falar", acrecenta Ramiro Fonte, "da saudade en Portugal nos mesmos termos que no caso galego, pero nos portugueses ¨¦ m¨¢is un fatalismo con altas doses de conformismo e no caso dos galegos nun momento dado somos capaces de combinalo cunha meirande capacidade de sa¨ªr adiante e loitar pola vida".

Xunto a esa concepci¨®n, a idea da saudade segue mantendo unha certa mitificaci¨®n misteriosa. Hai pouco a empresa brit¨¢nica Today Translations, logo de consultar a un milleiro de tradutores profesionais, situaba a palabra "saudade" en portugu¨¦s como a s¨¦tima m¨¢is dif¨ªcil do mundo para traducir. Sexa como for acaso esa singular maneira de melancol¨ªa , de nostalxia do pasado ou do perdido, act¨²a como marca de referencia portuguesa e deixa a s¨²a pegada tanto na fala como na m¨²sica popular, sexa o fado ou nas distintas variantes que foron inzando nas antigas colonias portuguesas. As¨ª ter¨ªamos a morna popularizada pola caboverdiana Ces¨¢ria Evora, que acada maxistralmente esa evocaci¨®n sensorial que aos galegos quizais nos resulta doado comprender, tam¨¦n polas nosas frustraci¨®ns hist¨®ricas ou acaso porque a emigraci¨®n masiva de galegos e portugueses nos dous ¨²ltimos s¨¦culos obriga necesariamente ¨¢ morri?a desde o lonxe.

Fronte a esa presenza cuase filos¨®fica, que act¨²a no imaxinario colectivo portugu¨¦s a¨ªnda hoxe en moitas manifestaci¨®ns culturais, non parece que sexa o mesmo o caso do Brasil, que parece distanciado desa grandilocuencia identitaria. Se tomamos como referencia o movemento da M¨²sica Popular Brasileira (MPB) podemos situar case seu nacemento radicalmente transformador cun t¨ªtulo de Tom Jobim e Vinicius de Morais, Chega de Saudade, popularizado en 1958 por Jo?o Gilberto. ? certo que a mudanza ti?a sobre todo a ver coas formas musicais pero acaso aquela letra tam¨¦n agacha o desexo de ruptura cun determinado ollar: "Vai minha tristeza / E diz a ela que sem ela n?o pode ser /Diz-lhe numa prece /Que ela regresse /Porque n?o posso mais sofrer /Chega de saudade /A realidade ¨¦ que sem ela /N?o ha paz /N?o ha beleza /? s¨® tristeza e a melancol¨ªa /Que n?o sai de min".

En 1969, Caetano Veloso publicou o tema Saudosismo, unha das canci¨®ns-manifesto da Tropical¨ªa e na que o bahiano am¨®sase con se?ardade dos tempos de gloria da bossa- nova, que tam¨¦n foi movemento de contestaci¨®n da cultura po¨¦tico-musical dominante. Caetano teima repetidamente no seu retrouso Chega de Saudade, unha maneira de saudar ¨¢ canci¨®n-manifesto da bossa-nova e ao tempo rexeitar o saudosismo.

Quizais uns versos doutra gloria da MPB, Chico Buarque, encadre esa distancia que o termo, a¨ªnda reducido ao aspecto de desamor, pode definir acaidamente esa desidentificaci¨®n: "Oh, peda?o de min /Oh, metade arrancada de min /Leva o vulto teu /Que a saudade ¨¦ o rev¨¦s de um parto /A saudade ¨¦ arrumar o quarto /Do filho que ja morreu (...) Oh peda?o de mim /Oh metade adorada de mim /Leva os olhos meus /Que a saudade ¨¦ o pior castigo /E eu n?o quero levar comigo /A mortalha do amor /Adeus".