"Queimamos a vida en defender a cultura do pa¨ªs"

"Empecei coa monarqu¨ªa liberal, segu¨ªn coa ditadura de Primo de Rivera, coa ditabranda de Berenguer, asist¨ªn en Madrid ¨¢ proclamaci¨®n da Rep¨²blica e estiven na delegaci¨®n que visitou no C¨¢rcere Modelo ao goberno provisional presidido por Alcal¨¢ Zamora. Apandei co franquismo, e a s¨²a represi¨®n e finalmente a democracia. A historia contempor¨¢nea contempleina activamente e hoxe son o ¨²nico militante vivo dos fundadores do Partido Galeguista". A Francisco Fern¨¢ndez del Riego (Vilanova de Lourenz¨¢, 1913) fa¨ªscanlle os ollos azuis cando lembra a s¨²a biograf¨ªa case centenaria, na que procura quitarlle importancia aos m¨²ltiples avatares dunha vida que penduraba dun f¨ªo en 1936 ou cando foi detido en d¨²as ocasi¨®ns durante a ditadura e arriscouse a agachar documentaci¨®n pol¨ªtica do galeguismo clandestino enterrada anos nunha maleta de hule. O seu traballo en toda caste de iniciativas serviu logo para manter o enlace xeneracional e a continuidade intelectual. Dirixe en Vigo a Biblioteca Penzol, na que despacha todas as ma?¨¢s e nunca cobrou un can - "morro coa conciencia de que nada me poden reprochar" - e a maiores doou a s¨²a biblioteca de 30.000 volumes e unha valiosa pinacoteca.

"A cultura non se pode politizar seitariamente, pert¨¦ncelle ao pa¨ªs, que se interpreta a trav¨¦s dela"

"Agora falamos con normalidade de galeguismo pero ao principio eramos unha minor¨ªa"

"No franquismo pensamos que o labor cultural era un refuxio e unha posibilidade de galeguizar o pa¨ªs"

"Xa nos tempos de Curros diciase que coa chegada da primeira locomotora o galego ¨ªa desaparecer"

Pregunta. Arredor de s¨ª, de Otero Pedrayo conta como unha xeraci¨®n descubre Galicia. Como foi ese cami?o?

Resposta. Vicente Risco, Otero Pedrayo e Florentino Cuevillas expr¨¦sano de distinto xeito. Eran intelectuais que co?ec¨ªan a literatura estranxeira, admiraban aos simbolistas franceses, l¨ªan nos idiomas orixinais, pero non se preocupaban de Galicia. Un d¨ªa decat¨¢ronse que estaban nun pa¨ªs que descubrir e ao que se entregar e deixaron de dar voltas sobre si mesmos. Consideraron est¨¦ril a procura anterior e afincaron o seu saber intelectual en Galicia creando o que chamamos nacionalismo. Deron o salto dun galeguismo local a un galeguismo europeo, quer¨ªan falar con voz propia no concerto universal, pero custou moito chegar con esas ideas ¨¢ xente. Lembro que volv¨ªn de Madrid e o D¨ªa de Galicia nas festas da mi?a vila falei desde o balc¨®n do concello. A xente non entend¨ªa nada do que falei nin lle interesou. Agora falamos con normalidade de galeguismo,pero ao principio eramos unha minor¨ªa contracorrente.

P. Vostede salvou a vida no 1936, pero sentiuse moito tempo ameazado.

R. En Santiago refuxieime en casa duns amigos da familia que eran de dereitas. Pux¨¦ronme unha radio e lev¨¢ronme peri¨®dicos, pero ao amencer sent¨ªa as leiteiras contando que viran os mortos nas cunetas. Na casa suxer¨ªronme presentarme a filas porque o uniforme pod¨ªame protexer. Cando rematou a guerra instaleime en Vigo no despacho de avogado de Valent¨ªn Paz Andrade. ?s nove da ma?¨¢ soaba sempre o tel¨¦fono: "Se?or Del Riego, ?usted se da cuenta que vive con permiso del enterrador?" As¨ª at¨¦ que deixei de coller o tel¨¦fono.

P. Desde ese momento a s¨²a dedicaci¨®n concentrouse no labor cultural.

R. Escrib¨ªn sempre nos xornais, pero no franquismo tiven que recorrer aos pseud¨®nimos. O de Salvador Lorenzana foi o que m¨¢is sona acadou e s¨® ao final soubo a polic¨ªa que era eu. Estiven na fundaci¨®n da editorial Galaxia nacida cando, durante o franquismo, non v¨ªamos outras posibilidades pol¨ªticas. Pensamos que o labor cultural era un refuxio e tam¨¦n unha posibilidade de galeguizar o pa¨ªs. Fixemos un primeiro ensaio no suplemento biling¨¹e de La Noche [diario vespertino compostel¨¢n] e despois Xaime Illa e m¨¢is eu fundamos Galaxia, porque Ram¨®n Pi?eiro estaba a¨ªnda preso. Ti?amos unha publicaci¨®n peri¨®dica, Grial, que cando levaba catro n¨²meros publicados foi prohibida polo director de prensa, Juan Aparicio, que dic¨ªa que como revista ti?a que pasar polo seu organismo para ser censurada.

P. Fronte ¨¢ pauli?a de que eran localistas, a teima galeguista foi sempre acadar visi¨®n de universalidade desde o propio.

R. A li?a que marcamos, seguindo o pensamento da xeraci¨®n N¨®s, era non pecharse pero axeit¨¢ndonos aos tempos.

P. Como no poema de Pen¨¦lope, a vostede sempre lle tocou formar parte de grupos obrigados a tecer unhas xeraci¨®ns con outras a contracorrente do poder.

R. Hoxe son vello, pero a mi?a caracter¨ªstica sempre foi ser home de acci¨®n. En realidade os tres que controlabamos Galaxia eramos Xaime Illa, un magn¨ªfico promotor de proxectos; Ram¨®n Pi?eiro, un reflexivo que quer¨ªa estudar moi ben as cousas antes de pronunciarse, e eu, un executivo que tiraba para adiante. Os tres eramos completamente distintos en termos ideol¨®xicos e temperamentais, pero chegamos a un punto de coincidencia para actuar. As¨ª foi sempre en Galicia que se logrou un ¨¦xito pol¨ªtico. Como era unha persoa executiva procurei encher os baleiros que atopaba no pa¨ªs e que deb¨ªan valer para iniciar ¨¢s novas xeraci¨®ns. Escrib¨ªn un manual de literatura, un vocabulario castel¨¢n-galego, un dicionario de escritores en galego, fixen o libro Letras de f¨®ra que era unha visi¨®n, necesariamente impresionista, da literatura de todos os x¨¦neros que se fac¨ªa polo mundo ...

P. Foron heroes contra a laminaci¨®n da Ditadura?

R. ? o que lles digo aos que parece que acaban de inventar as cousas: sen n¨®s nin os que nos precederon nada quedar¨ªa. Queimamos as nosas vidas en defender a cultura do pa¨ªs. Agora outros recollen ese testigo e transf¨®rmana conforme os tempos, pero n¨®s permitimos conservar esas ra¨ªces soterradas e perseguidas.

P. E cando xa lle tocaba estar xubilado sacou do faiado unha Academia chea de caruncho.

R. Tocoume abrila e darlle uns aires novos. Pero a¨ªnda hoxe pervive nela o defecto do seitarismo, porque propuxen dedicar o D¨ªa das Letras a Ricardo Carvalho Calero - que tivo unha posici¨®n ling¨¹¨ªstica da que se pode discrepar pero era l¨ªcita e ningu¨¦n pode negar o seu inmenso labor- e non consegu¨ªn un s¨® voto de apoio para a mi?a proposta. A cultura non se pode politizar seitariamente, pert¨¦ncelle ao pa¨ªs, que se interpreta a trav¨¦s dela.

P. Vostede foi o o inventor do D¨ªa das Letras Galegas.

R. Foi en 1963, no mesmo ano que se implantou a Biblioteca Penzol e se fundou Grial. Para o D¨ªa do Libro en Espa?a escoll¨¦rase a data do pasamento de Cervantes (23 de abril). Como maneira de promover a literatura galega pensei en facer un d¨ªa propio e busquei unha data xustificativa que ademais coincidise en tempo lectivo dos estudantes. Vin que a dedicatoria de Cantares Gallegos de Rosal¨ªa de Castro a Fern¨¢n Caballero ti?a a data de 17 de maio de 1863. Falei co arquitecto Manuel G¨®mez Rom¨¢n -presidente do clandestino Partido Galeguista- e con Xes¨²s Ferro Couselo, arquiveiro en Ourense, e os tres fixemos a petici¨®n na Academia, que a adoptou por unanimidade. Empezouse dedic¨¢ndollo a Rosal¨ªa.

P. Que futuro lle ve ao galego?

R. O idioma antes utiliz¨¢base, normalmente, no medio rural e xa en tempos de Curros Enr¨ªquez dic¨ªase que coa chegada da primeira locomotora ¨ªa desaparecer. Sempre fun optimista porque o feito de que nin Franco lograra desaparecelo ¨¦ un s¨ªntoma de capacidade de resistencia. O galego ten que pervivir. Agora ves at¨¦ naturalidade nos que contestan en galego cando os interpelan na televisi¨®n, algo impens¨¢bel tempo atr¨¢s. A xente que veu ¨¢s cidades desertou moito do idioma, pero de todos os xeitos ningu¨¦n se atreve hoxe a dicir que o galego ¨¦ de analfabetos. A nosa teima era europeizar o idioma para que todos os saberes tivesen un veh¨ªculo e non quedase s¨® para a poes¨ªa. Consegu¨ªmolo.