"Todo o meu m¨¦rito foi ser mestra"

"Hai que falar, non hai m¨¢is remedio. Antes de aprender xeograf¨ªa ou calquera outra cousa os nenos te?en que saber expresarse e falan porque ti lle falas. O neno aprende a respectar porque ve que ti respectas. Non hai berros nin castigos, e cando hai problemas non se traballa at¨¦ que se resolven". Son algunhas das ideas coas que a mestra Ant¨ªa Cal (La Habana, 1923) expresa o seu ideario pedag¨®xico, o mesmo que lle serviu para, en plena Ditadura, constru¨ªr unha experiencia escolar moderna, fundando no ano 1961, en Vigo, o colexio Rosal¨ªa de Castro. Agora Ant¨ªa Cal ofr¨¦cenos as s¨²as memorias, Este cami?o que fixemos xuntos (Galaxia), un t¨ªtulo que fai referencia ao grande protagonismo que nas mesmas ten o seu grande amor, o oftalm¨®logo Ant¨®n Beiras.

"O libro non foi feito para andar pola r¨²a. Empecei a escribir aos poucos pensando en contarlle a mi?a vida ¨¢s netas. Botei cinco anos latricando co ordenador e agasall¨¦illelo nun Nadal. Foi despois que houbo interese por publicalo", asegura, e ao tempo rem¨ªtenos a unha segunda publicaci¨®n, desta volta nunha edici¨®n non venal de moitos daqueles que aprenderon con ela, Encontro con Ant¨ªa Cal. O libro dos amigos e dos alumnos. Debruzarse nestes dous traballos ten interese por diferentes raz¨®ns: hai pouco memorialismo de mulleres galegas e aborda aspectos de renovaci¨®n intelectual e pedag¨®xica nunha ¨¦poca na que toda a revoluci¨®n escolar da Rep¨²blica ficara enterrada.

"O m¨¦rito que te?o ¨¦ o que fixen como mestra. En 30 anos que traballei non rifei nin cun neno nin cuns pais, te?o que levarme ben cos dous porque nunca tes datos para culpar a ningu¨¦n, nin ¨¢ casa nin ao mestre. E te?o moi bos recordos. A mi?a foi unha vida de sorpresas, na que as cousas foron sa¨ªndo sen contar con elas". Como foi ese percorrido que a leva a fundar o colexio? Interesa seguir as pegadas que arrincan nunha familia emigrada en Cuba, orixinaria do concello lugu¨¦s de Muras, na que a moza Ant¨ªa regresada a Galiza, pero co pai a¨ªnda na Habana, est¨¢ decidida a valerse por si mesma: "Non quer¨ªa repetir a vida da mi?a nai que cando lle ped¨ªa unha cousa dic¨ªame: 'E se pap¨¢ morre?' Xuramenteime que non ¨ªa repetirlle iso aos meus fillos. Cando Ant¨®n me pediu casar por vez primeira, d¨ªxenlle: 'Non caso at¨¦ ter independencia econ¨®mica'. Despois transix¨ªn pero a¨ªnda llo chorei porque o seu traballo era o que primaba. Cheguei a Vigo e busquei traballo nunha manchea de sitios: admit¨ªanme pero sen pagar, nin para o tranv¨ªa! Non aceptei por dignidade".

"Regresei de Cuba con nove anos. Eu quer¨ªa facer unha carreira, pero pap¨¢ obrigoume a estudar Comercio. As amigas dic¨ªanme que despois da guerra facernos mestras posibilit¨¢banos un futuro. Nun ano fixen as d¨²as cousas completas, imaxina con que esforzo. Ademais ¨¢s mulleres, para darnos o t¨ªtulo, obrig¨¢bannos a facer tres cursos de labores, que completei tam¨¦n nun ano. M¨¢is adiante a todos eses co?ecementos, que eran unha discriminaci¨®n, tireille partido, igual que dominar a mecanograf¨ªa ou a taquigraf¨ªa. No programa escolar da ¨¦poca, e despois no meu colexio durante moitos anos, hab¨ªa que ter unha profesora de Labores. Acabado iso fixen, por fin, Filosof¨ªa e Letras, e especialiceime en Xeograf¨ªa e Pedagox¨ªa".

A epopea do Rosal¨ªa de Castro arrinca nunha viaxe do matrimonio Cal-Beiras na procura de os¨ªxeno cient¨ªfico: "Tivemos unha nena estr¨¢bica e Ant¨®n curouna. Daquela d¨ªxome: 'Non sei nada de estrabismo, temos que ir uns meses por Europa os dous para po?erme ao d¨ªa'. Era caro pero se hab¨ªa que ir en terceira e comendo bocadillos polos xard¨ªns, fac¨ªase. Dito e feito. Nunha das etapas daquela viaxe, mentres Ant¨®n ¨ªa ¨¢s cl¨ªnicas, lendo un peri¨®dico de Xenevra, ent¨¦rome que est¨¢n ordenando nun edificio da cidade o legado do pedagogo Pestalozzi . Non o pensei d¨²as veces, aquel home para min era un deus porque cando se falou en Europa de facer do ensino un servizo obrigatorio pero s¨® para homes, plantouse con outros pedagogos e esixiu que tam¨¦n fosen inclu¨ªdas as mulleres. Foi un momento m¨¢xico na mi?a vida porque me presentei no edificio onde estaban catalogando os fondos, e al¨ª estaba a traballar un vello catedr¨¢tico xubilado. Cando soubo que o maior dos meus fillos xa cumprira cinco anos, espetoume: 'Xa lle pasou o sol pola porta'. Era a idea aquela de que a educaci¨®n empeza xa desde o intre de nacer. Moito falei con aquel home que me dic¨ªa que Espa?a era pioneira en pedagox¨ªa antes da guerra. Non podo lembrar como se chamaba pero p¨²xome en comunicaci¨®n cunha antiga alumna s¨²a que traballaba en Par¨ªs. Foi outro contacto fundamental na mi?a vida porque desde aquela as cousas mudaron. A primeira decisi¨®n foi apertar o cinto e mandarmos, ano a ano, aos fillos estudar un tempo nun colexio de Inglaterra".

A experiencia de ver os rapaces botar de menos a maneira de ser educados en Inglaterra, con m¨¦todos que aqu¨ª non exist¨ªan, foi o motor de Ant¨ªa xunto co desexo de ser unha muller independente: "Quer¨ªa levar adiante todo o que aprendera e pensei en facer o colexio. Desde Francia a mi?a amiga anim¨¢bame arreo e ofrec¨ªame toda caste de axuda. Ant¨®n bot¨¢bame algo atr¨¢s preocupado polos cartos, e sobre todo porque non ¨ªamos poder cobrarlle moito ¨¢ xente que pouco tivera. O colexio empezou no 1961 e estaba pensado para as primeiras idades, porque a idea era que o investimento deb¨ªa ser maior canto m¨¢is cativo o neno. No colexio o ensino era biling¨¹e ao 50 % entre o castel¨¢n e o ingl¨¦s. Como lembra un ex alumno: 'Cheguei ao Rosal¨ªa con tres anos, sent¨¢ronme, d¨¦ronme plastilina e fal¨¢ronme ingl¨¦s, e con iso tiven que ir para adiante'. Era unha inmersi¨®n total nas d¨²as linguas. A presenza do galego daquela non era pos¨ªbel, pero, a¨ªnda as¨ª, aos meus fillos e sobri?os que estaban nas clases falab¨¢moslle na lingua que era com¨²n a n¨®s, o galego".

As aulas daquel colexio levan os nomes de Rosal¨ªa ou Bertrand Rusell, de B¨®veda ou do matrimonio Curie, de Maside, Mar¨ªa Montessori, Castelao ou Cam?ens, e nos anos do franquismo e da transici¨®n tivo as visitas inquisitivas da inspecci¨®n, "a maior¨ªa deles uns chulos". "Unha vez un preguntou que fac¨ªan na aula os retratos de Yuri Gagarin e dos astronautas que foran ¨¢ l¨²a. Leveino onde un de Einstein: 'Mire, este foi o ¨²nico que colgaron estas mans. Dos outros p¨ªdalles contas aos nenos'. Eran eles os que tra¨ªan fotos para facer murais, e despois comentabamos esas noticias nas clases. Ningu¨¦n trouxo a Hitler. Cando ti educas os pais tam¨¦n entenden o que fas e non che buscan o xenio".

No ano 1969, Ant¨ªa Cal vai a Barcelona e entra en contacto coas Escolas d'Estiu Rosa Sensat, n¨²cleo da renovaci¨®n pedag¨®xica. "Aquilo era o mesmo que eu procuraba facer pero con 300 profesores e 600 alumnos. O primeiro ano d¨¢bame medo porque era a¨ªnda na Ditadura e v¨ªa polic¨ªas por todas partes. Despois fixen moita amizade con Marta Mata e empezaron a vir a Vigo especialistas en diferentes materias para formarnos os mestres aqu¨ª. Foi unha revoluci¨®n".