As mudanzas da paisaxe literaria

Unha vez m¨¢is, c¨®mpre voltar ¨¢s orixes para entendermos o que somos e o que non somos e, sobre todo, o que non queremos e o que arelamos ser. Xa no pr¨®logo de Cantares gallegos Rosal¨ªa declara ter como obxectivo prioritario describir "cos seus cores verdadeiros os cadros encantadores que por aqu¨ª se atopan", reivindicando as belezas de Galicia fronte ¨¢ "seca Castela, ¨¢ deserta Mancha" e a unha alteridade formada por todas "aquelas terras abrasadas de onde asta os paxari?os foxen". Dende aquela, na paisaxe fica hipostasiada unha certa concepci¨®n da identidade chamada a desempe?ar unha funci¨®n integradora en tanto categor¨ªa cultural axeitada para a autodescrici¨®n colectiva. Pero a paisaxe rosaliana ¨¦ un Ed¨¦n auroral, "un xard¨ªn onde se respiran aromas puros, frescura e poes¨ªa". Dende ent¨®n, o vencello entre l¨ªrica e paisaxe ser¨¢ estreito, a¨ªnda que Otero se queixase de que os poetas galegos o sentiran serodiamente, quizais refer¨ªndose a un uso pouco m¨¢is ca esc¨¦nico dos elementos da natureza que, como el ben di, "o mesmo se poder¨ªan colocar na beira do Guadiana". Haber¨¢ que agardar a Manuel Mar¨ªa para que se consolide na nosa l¨ªrica unha concepci¨®n etnogr¨¢fica da paisaxe.

O urbanismo da narrativa galega ¨¦ 'underground': fe¨ªsta, suburbial e suxo

'P¨¦ das Burgas' estreou Ourense como a cidade literaria por definici¨®n de Galicia

Ser¨¢ a narrativa, tan proclive a acoller a complexidade social, quen po?a en cuesti¨®n ese vencello intr¨ªnseco Se xa nalgunhas das primeiras novelas galegas a cidade lle disputa ao campo a condici¨®n de escenario dos conflictos, tal e como acontece en Maxina ou a filla esp¨²rea de Marcial Valladares ou A tecedeira de Bonaval de Antonio L¨®pez Ferreiro, axi?a a tensi¨®n rural/urbano vai codificar outras liortas m¨¢is profundas que revelaban non s¨® as diversas maneiras de entender o galeguismo sen¨®n visi¨®ns do mundo case opostas. Vela¨ª o caso dese extraordinario narrador que era Francisco ?lvarez de N¨®voa, quen nos relatos de P¨¦ das Burgas (1896) renega abertamente do ruralismo costumista e aposta por un paisaxismo alternativo, preciosista e non etnicista, en que te?en un salientable protagonismo escenarios vilegos. Fronte a isto, a ortodoxia galeguista lai¨¢base de que, como dic¨ªa Lamas Carvajal na Introduci¨®n a Gallegada (1887), "a gaita xa case non soa nas nosas romaxes; a monteira xa case non campa nas nosas cabezas ... parece que temos vergo?a de ser o que fomos" . De xinea rom¨¢ntica, a convicci¨®n de que os escenarios da natureza son os da autenticidade fronte ¨¢ artificiosidade da cultura urbana, pexar¨¢ durante ben tempo o desenvolvemento da literatura galega que, como toda literatura emerxente, v¨ªa na paisaxe o significante m¨¢is visible da comunidade.

E, por certo, en P¨¦ das Burgas Ourense estre¨¢base xa como cidade literaria por definici¨®n: de Lamas e Curros a Risco, Otero e, sobre todo, a Blanco Amor, pasando logo por Casares, Bieito Iglesias ou Diego Ameixeiras, Ourense amosou unha abraiante capacidade para evolu¨ªr consonte o fac¨ªa a literatura e chegou ata hoxe sendo unanimemente reco?ecida como a cidade que m¨¢is e mellor fortuna tivo nas nosas letras, a diferenza dun Vigo que non acabamos de visualizar como espazo literario, malia achegas tan felices como as de Xohana Torres, Ferr¨ªn ou Cid Cabido. Ser¨¢ Fran Alonso quen saiba engaiolarnos furgando na s¨²a condici¨®n proletaria.

A aposta definitiva pola cidade como escenario literario vana facer as xentes das Irmandades primeiro e logo do grupo N¨®s. Dese viveiro naceron proxectos tan ousados e modernos como a colecci¨®n Lar de novela breve, que foi posible en parte porque na intelectualidade galeguista comezaba a callar a idea, nidiamente formulada por Leandro Carr¨¦, de que "se todo canto se escribe en galego fose ruralismo, afincariamos m¨¢is no pobo a creencia, xa enraizada dabondo, de que a nosa fala non serve m¨¢is que para as contadas necesidades da vida rural e se non presta para as relaci¨®ns vilegas ou de xente ben criada". Secomas¨ª, a cousa non ¨¦ tan sinxela. Considerando a paisaxe un dos esteos da galeguidade, escenario da historia e factor determinante do que somos como pobo, os homes de N¨®s at¨®panse perante a contradici¨®n de que asumir as mudanzas da paisaxe pode implicar unha desintegraci¨®n identitaria do ser galego. Por iso hai en Risco unha clara renuencia a abandonar a concepci¨®n id¨ªlica dunha cultura galega rural e a asumir o espazo urbano, ca¨®tico por definici¨®n, como ¨¢mbito dunha galeguidade alternativa.

Se a natureza ¨¦ o cord¨®n umbilical que nos xungue ¨¢ Terra Nai, a literatura resist¨ªase a cortalo, de a¨ª que a codificaci¨®n dos valores urbanos en Risco sexa decididamente negativa, e que en Otero estea matizada pola saudade dun pasado que el sab¨ªa irremediablemente perdido. Por outra banda, o seu modelo de cidade galega, Ourense, era una vila h¨ªbrida, tomada polo rural.

Pero Otero vainos descubrir o potencial literario doutra cidade: Santiago, presentada como ep¨ªtome da galeguidade. Non ¨¦ casualidade que esta visi¨®n positiva do urbano nun autor tan conservador sexa inspirada xusto pola cidade menos moderna de Galicia, firme custodia dos valores da tradici¨®n, por moita Cidade da Cultura que hoxe se lle queira apo?er. D¨¦cadas despois, o valor simb¨®lico de Compostela ser¨¢ reciclado, dot¨¢ndoo de alento dram¨¢tico, por Salvador Garc¨ªa-Boda?o.

Chegada a guerra, o debate a¨ªnda non estaba pechado e, ao seu remate, retornamos aos escenarios enxebres da man de Fole, mentres que Cunqueiro atopaba na singularidade das s¨²as novelas unha f¨®rmula perfecta para evitar ter que tomar partido, abstraendo fantasticamente as terras do seu Mondo?edo natal. E non esquezamos que, en vida, os textos que m¨¢is sona lle deron foron as s¨²as galer¨ªas de tipos de evidente xinea rural cos que, ademais, pretend¨ªa aprehender o segredo do ser galego, prop¨®ndonos un cat¨¢logo de singularidades ¨¦tnicas coas que identificarnos (?) como colectividade.

O feito de que desenvolvemento urbano e narrativo cami?en a un mesmo ritmo non ¨¦ un fen¨®meno exclusivo da literatura galega, a¨ªnda que nesta sexa doado rastrexar esa parella evoluci¨®n. As¨ª, da man dos autores da Nova Narrativa Galega asumimos cun certo fatalismo a relaci¨®n entre experimentalismo e a incoporaci¨®n dun imaxinario urbano desolado e hostil, escasamente referencial que, polo mesmo, resultaba perfecto para codificar a alienaci¨®n dos seus desnortados habitantes.

Pola banda po¨¦tica, a¨ªnda en Celso Emilio Ferreiro ecoa con forza o t¨®pico do mundo rural como para¨ªso perdido fronte a unha cidade an¨®nima que aparece como o reduto do capitalismo m¨¢is agresivo. Teremos que agardar ¨¢ que a pegada do tan deostado culturalismo inspire aos poetas dos 80 e que estes, no seu af¨¢n de afastarse dos modelos paisax¨ªsticos imperantes, procuren nas cidades inspiraci¨®n: dende as cidades bretemosas, invernais e misteriosas de Ramiro Fonte ata a p¨®stuma abstracci¨®n urbana de En concreto, de Lu¨ªsa Villalta, inspirada nunha Coru?a non por real menos inquietante. En canto a Cidades, de Fran Alonso, ¨¦, na mi?a opini¨®n, un libro definitivo para acabar co dominio do t¨®pico ruralista e enxebrista na poes¨ªa para rapaces.

Esforzo voluntarista

Unha das consecuencias do esforzo voluntarista que todos os axentes literarios fixeron nos 80 a prol da definitiva normalizaci¨®n da narrativa galega foi un proceso aparentemente contraditorio: ao tempo que se aceleraba a idealizaci¨®n do mundo rural, o agro consolid¨¢base como a metonimia dunha sociedade atrasada fronte ¨¢ modernidade na que a literatura galega anceiaba entrar dunha vez por todas. As¨ª, fuxindo do esencialismo e buscando novos imaxinarios, a narrativa galega faise -coa colaboraci¨®n do x¨¦nero negro- definitivamente urbana, a¨ªnda que o seu sexa un urbanismo underground: fe¨ªsta, suburbial e suxo.

Neste contexto, certos sectores da cr¨ªtica quixeron ver nos dous narradores m¨¢is co?ecidos das d¨²as ¨²ltimas d¨¦cadas, Suso de Toro e Manuel Rivas, os ada¨ªles de dous modelos opostos de pa¨ªs, escenificados en imaxinarios opostos: urbano versus rural, un contra outro. Por sorte, ning¨²n deles entrou nese xogo simplista, que aplicaba de xeito maniqueo modelos for¨¢neos ignorando a complexa singularidade do caso galego. As¨ª, se Polaroid resultou o texto m¨¢is subversivo dos 80 non foi polas declaraci¨®ns relativamente incendiarias do seu autor, mais pola radicalidade con que este fixo realidade a f¨®rmula segundo a cal o potencial anovador dunha novela ¨¦ directamente proprocional ao protagonismo que nela te?a o ¨¢mbito urbano. Pola contra, o ¨¦xito de p¨²blico de Rivas expl¨ªcase en boa parte porque a s¨²a narrativa se presenta como unha proposta de harmonizaci¨®n posible dos valores tradicionais e dos emerxentes por parte da sociedade galega. E iso, nun contexto tan tensionado coma o noso, non ¨¦ pouco.