A lingua atopada

O dicionario ap¨®n o termo al¨®fono ¨¢s "persoas que escriben nunha lingua diferente da s¨²a". Entre Alfonso X O Sabio, que empregou o galego para elaborar as Cantigas de Santa Mar¨ªa, e Er¨ªn Moure, a poeta canadense que se goreceu de George W. Bush na lingua da Galiza, os escritores que adoptaron o idioma de Castelao para trazar a s¨²a obra exceden o nivel da an¨¦cdota. E malia a que o caso m¨¢is c¨¦lebre, os Seis poemas galegos (1935) de Federico Garc¨ªa Lorca, a¨ªnda ¨¦ obxecto de debate entre estudiosos, o arxentino Eduardo Bosco, morto en 1942, a alem¨¢ ?rsula Heinze, as estadounidenses Anne Marie Morris e Katheleen March ou o ingl¨¦s John Rutherford constit¨²en exemplos de autores inscritos por elecci¨®n na literatura galega.

Er¨ªn Moure: "Quer¨ªa fuxir do ingl¨¦s de Bush"

O seu apelido pode levar a conclusi¨®ns erradas. A canadense Er¨ªn Moure perdeu os vencellos coa terra do seu bisav¨® no ano da Primavera dos Pobos, 1848. "O meu bisav¨® marchou de Galiza en 1848", explica, "pero a familia do meu pai xa perdeu todo o contacto con cousas galegas". Nunha encrucillada de ra¨ªces -"ucra¨ªna, polaca, irlandesa e francesa"-, en Calgary, naceu Moure.

"Entrei en contacto con Galiza en 1994, cando vi?en acompa?ada de meu pai para buscar a aldea do seu av¨®, preto de Crecente". Pero o traxecto que afasta a s¨²a primeira viaxe ao pa¨ªs da publicaci¨®n de Teatri?os ou aturuxos calados (2007) na editorial Galaxia parou nunha estaci¨®n chave no congreso de estudos poscoloniais da Universidade de Vigo en 1998. "Naquel encontro tam¨¦n houbo recitais de poes¨ªa", lembra, "e aproveitei para mercar varios libros de poemas de autores galegos".

O traballo po¨¦tico de Er¨ªn Moure as¨®ciase, decote, coa denominada language poetry norteamericana. O car¨¢cter multiling¨¹e da escritora canadense contrib¨²e a que nos seus libros se estabeleza unha reflexi¨®n constante arredor dos consensos ling¨¹¨ªsticos e contra a transparencia da linguaxe. "Entre 2001 e 2002 pasei unhas semanas en Botos e Merza [nos concellos de Lal¨ªn e Vila de Cruces, respectivamente] e, nesa ¨¦poca, comecei a escribir en galego, nese tempo non quer¨ªa escribir en ingl¨¦s". Moure reaccionaba "contra o idioma de George W. Bush e contra os discursos parvos mentireiros sobre o terrorismmo".

Daqueles d¨ªas de furia, nos que se comezaba a perfilar a invasi¨®n de Iraq, naceu Teatri?os... "Os poemas en galego de Botos / Merza foron o x¨¦rmolo do libro", relata, "aos que engad¨ªn outro feixe de textos posteriores escritos en ingl¨¦s". A escritora e tradutora viguesa Mar¨ªa Reim¨®ndez verteu eses textos ao galego e o volume foi presentado en Santiago de Compostela a finais do pasado novembro. Unha edici¨®n previa distrib¨²ese en Canad¨¢, Little Theaters.

"Aprend¨ªn galego para non sentirme estra?a en Galicia", argumentaba Moure hai uns meses, e contaba a s¨²a experiencia cos idiomas na cidade onde reside, Montreal: "Vivo nun lugar onde o franc¨¦s ¨¦ o idioma nacional, mais o franc¨¦s ¨¦ o segundo; iso sen ter en conta que vivo nun barrio portugu¨¦s". Er¨ªn Moure puxo na r¨²a canadense, tam¨¦n en 2007, o poemario titulado en galego O Cadoiro. Traduciu ao ingl¨¦s Charenton, de Chus Pato e prepara a versi¨®n de Hordas de escritura, tam¨¦n de Pato e que est¨¢ a piques de sa¨ªr en galego, as¨ª como poemas de Mar¨ªa do Cebreiro

Justo Gonz¨¢lez Beramendi "Vi?en a Galiza por C¨¦sar Portela"

O unanimemente reco?ecido como libro fundamental sobre a historia do nacionalismo galego, De provincia a naci¨®n. Historia do galeguismo pol¨ªtico, publicado por Edici¨®ns Xerais en 2007, apareceu da man dun historiador nado en Madrid e que non arribou na Galiza at¨¦ os 33 anos. Justo Gonz¨¢lez Beramendi recolle, nas 1.200 p¨¢xinas de De provincia..., m¨¢is de tres d¨¦cadas de investigaci¨®n sobre as etapas hist¨®ricas da reivindicaci¨®n nacional galega. "Realmente, a mi?a dedicaci¨®n a estudar o nacionalismo resultou froito do azar", confesa. "Cando rematei a mi?a segunda carreira, Historia [Beramendi completara antes Enxe?er¨ªa Industrial] e ti?a que escoller tema para a tese de licenciatura, Xos¨¦ Ram¨®n Barreiro prop¨²xome Vicente Risco, e a¨ª comezou todo". Titulouse Vicente Risco no nacionalismo galego, sa¨ªu en libro contra 1981, e supuxo o seu primeiro escrito en galego.

Pero antes, Justo Beramendi se xuntara coa colonia galega de Barcelona. "Eu escapaba da polic¨ªa pol¨ªtica de Madrid e marchei para Catalu?a", rememora, "e co?ec¨ªn a xente como Xavier Costa Clavell ou Basilio Losada". Beramendi militaba daquela na "extrema esquerda". Ese foi o primeiro vencello con Galiza dun profesor que rematar¨ªa, uns anos logo, entre os cadros pol¨ªticos sobranceiros do Partido Socialista Galego de Xos¨¦ Manuel Beiras.

A emigraci¨®n de Justo Beramendi a Galiza tivo, finalmente, raz¨®ns "profesionais". O Colexio de Arquitectos de Galicia en Santiago de Compostela, na etapa final da ditadura un fervedoiro de oposici¨®n ao franquismo, ofreceulle unha sa¨ªda laboral. "A trav¨¦s do arquitecto C¨¦sar Portela ped¨ªronme que me fixese cargo da xerencia da comisi¨®n de cultura do colexio e aceptei". Nese ambiente, Beramendi comezou a frecuentar a ¨®rbita do PSG, no que se integrou apenas un tempo despois de setembro de 1974, cando se instalara no pa¨ªs. Portela, Daniel Pino e, finalmente Xos¨¦ Manuel Beiras, provocaron o achegamento do autor de De provincia... ao nacionalismo galego. "Aos seis meses xa tatexaba unha palabras en galego", afirma.

Dende ent¨®n, Justo Gonz¨¢lez Beramendi escribiu miles de p¨¢xinas en galego. "Sigo a escribir en castel¨¢n, por suposto, pero, efectivamente, levo moito escrito en galego". Beramendi non s¨® afondou como poucos historiadores no tr¨¢nsito que fixo evolu¨ªr o provincialismo at¨¦ o actual nacionalismo, sen¨®n que se implicou na fundaci¨®n da revista trimestral de pensamento cr¨ªtico A Trabe de Ouro, en 1990 so a direcci¨®n de Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn, e na de Tempos Novos, o magac¨ªn mensual que encabeza o xornalista Lu¨ªs ?lvarez Pousa. Edici¨®ns cr¨ªticas de cl¨¢sicos do nacionalismo ou p¨¢xinas te¨®ricas sobre historiograf¨ªa na Galiza fan parte do seu labor.

Marilar Aleixandre "Estreeime cun libro de ciencias"

No palmar¨¦s de Marilar Aleixandre figuran os principais premios do campo literario galego. En todos os x¨¦neros: o Xerais de Novela, o Esqu¨ªo e o Caixanova de poes¨ªa ou o da Cr¨ªtica de Galicia. Por¨¦n, Aleixandre naceu en Madrid, de pai andaluz e nai valenciana, e non trasladou a Galiza at¨¦ que, no curso 1973-1974, aprobou a oposici¨®n de instituto. "Co?ec¨ªa Vigo e ti?a amigos aqu¨ª, as¨ª que me decid¨ªn axi?a pola cidade".

Apenas chegada ao noroeste peninsular, Aleixandre comezou a aprender o idioma. "Asist¨ªa a clases de galego con Franciso Carballo [crego nacionalista e historiador] na agrupaci¨®n que logo mudou en Asociaci¨®n de Veci?os do Calvario", indica. A escritora, bi¨®loga de carreira e daquela profesora de ciencias naturais, reco?ece que a s¨²a "inmersi¨®n ling¨¹¨ªstica" foi facilitada pola familia L¨®pez Facal. "? a mi?a familia pol¨ªtica, galeguista, na que todos falan galego e un bo galego, ademais". Ao ano e medio, as clases de Aleixandre eran en galego.

Mais a carreira literaria de Marilar Aleixandre tardou en despegar. O seu primeiro libro, A formiga coxa, apareceu en 1988. "Pero ¨¦ que me estreei en galego nun libro de texto que autoeditamos un grupo de profesores en 1981", relata, "e que conformou o primeiro material en galego sobre ciencias".

"Na universidade, en Madrid, xa lera Longa noite de pedra e alg¨²n outro libro en galego, e eu cheguei co chip de aprender galego posto; en cada lugar hai que aprender a lingua de al¨ª". Marilar Aleixandre revisa arestora unha novela que publicar¨¢ Galaxia, de t¨ªtulo provisional O ovo da avispa. e xunta relatos n'O coitelo en novembro.

Carlos ?lvarez-Ossorio: "Alguns feitos son inexplicables f¨®ra"

C¨¢mara Negra, constitu¨ªda en Sevilla hai 12 anos, ¨¦ compa?¨ªa teatral galega desde 2004. Ese ano chegou a Santiago, "por amor", Carlos ?lvarez-Ossorio, que xa tivo tempo de contrastar "alg¨²ns feitos da cultura galega que semellan inexplicables desde f¨®ra".

O director, autor e actor sevillano, que investigou no sitio os m¨¦todos para economizar escena de Odin Teatret ou da Berliner Ensemble, chegou a tempo para vivir as sensaci¨®ns da xente do teatro tras o cambio pol¨ªtico. ?s diferenzas entre Galiza e Andaluc¨ªa, canto ¨¢ pol¨ªtica de cesi¨®n de espazos, puido afacerse a colleito. "Ti?a o contacto da xente da Sala Yago

[xestionada antes do peche por Teatro do Noroeste], que me recibiu cos brazos abertos". A finais de 2005 estreou A casa do pai, en coproduci¨®n coa compa?¨ªa dirixida por Eduardo Alonso e Noescaf¨¦ Teatro, logo premiada co galard¨®n da Asociaci¨®n de Directores de Escena de Espa?a e co Max ao mellor autor en galego. Este mes levan ao Teatro Ensalle de Vigo En la soledad de los campos de algod¨®n, unha das ¨²ltimas reflexi¨®ns de Kolt¨¨s sobre violencia e desexo.

Mais a reviravolta de C¨¢mara Negra no ano que comeza ha chegar coa estrea, 12 e 13 de marzo no Principal compostel¨¢n, de Brand, un texto da ¨¦poca transcendental de Ibsen. "Nunca se representou en castel¨¢n e n¨®s ¨ªmola facer en galego", conta o director e tradutor da obra. "Penso que ti?a que ser as¨ª", explica, "hai un certo universo simb¨®lico que xungue o n¨®rdico e o galego que lembra por exemplo as Comedias b¨¢rbaras de Valle-Incl¨¢n, desde os coros de esmolantes aos personaxes animalizados". Afeito a montar f¨®ra, ?lvarez-Ossorio foi acollido en Compostela sen susceptibilidades. "No rural p¨¢soo peor, pero os meus amigos galegofalantes esf¨®rzanse, e eu ¨¢s veces tam¨¦n intento falar en galego". Os primeiros avances a trav¨¦s da cultura do pa¨ªs expr¨¦saos con humildade. "Vou aos poucos", di. Inter¨¦sanlle Cunqueiro, "quizais m¨¢is como poeta", e dos vivos a carpinter¨ªa teatral de Xulio Lago ou o sentido do humor e o tratamento dos cl¨¢sicos de Manuel Lourenzo, para quen imparte clases de mon¨®logo en Casa Hamlet. Non valora, en xeral, o rumbo do teatro galego, a¨ªnda que apreza nalgunhas obras "un certo medo ¨¢ tesoira".

James Salter: "En Vigo sent¨ªame inspirado por todo"

"Si, desgraciadamente tam¨¦n son James Salter", ironiza o escoc¨¦s, que s¨® comparte esa identidade co c¨¦lebre escritor norteamericano. "O meu ¨¦ menos realista ¨¦ m¨¢is metaf¨®rico na mestura entre so?os e realidade", di, "o modernismo e o que veu despois non me interesan demasiado, prefiro ler as novelas polic¨ªacas de Wilkie Collins e, en xeral, calquera grande novela do XIX".

Salter a¨ªnda non sabe se manter¨¢ a alofon¨ªa, pero si ten claro que o seu deb¨², os oito relatos que conforman A idade da auga (Xerais), ti?a que ser en galego, "unha lingua m¨¢is literaria c¨® castel¨¢n no sentido musical". Licenciado en Lingua e Literatura Inglesas, decidiu a tempo que non quer¨ªa tripar o cami?o acad¨¦mico do pai. Tras un malentendido laboral en Barcelona, co?eceu a Pen¨ªnsula e acabou en Porto. "A¨ª foi cando descubr¨ªn Galiza, e en 1991 fiquei en Vigo dando clase en academias de ingl¨¦s. Al¨ª co?ec¨ªn ¨¢ xente que traballaba arredor do galego". En Vigo estivo oito anos. "Sempre escrib¨ªn en Escocia, pero al¨ª non estaba moi inspirado... En Vigo sent¨ªame inspirado por todo, incluso por demais. Quizais a de Vigo sexa unha mestura ¨²nica: o mar, a cercan¨ªa con Portugal, a tradici¨®n pesqueira e a emigraci¨®n, todo a car¨®n do Vigo m¨¢is moderno".

Fisterra urbana, o relato matriz do libro, ¨¦ un "estado emocional". "O que conto vivino", afirma. "Nalg¨²ns momentos estrema coa loucura, pero ¨¦ que a literatura non ¨¦ un xogo, a s¨²a base debe ser a experiencia vivida". O autor escoc¨¦s pensou para o seu San Fernando (trasunto de Vigo) unha historia "como de amor cort¨¦s" sen fortalezas. Pasado e presente recr¨¦anse a trav¨¦s de construtores, fillas de construtores, arquitectos ou buceadores profesionais. Non se gu¨ªa por autores, sinala, "sen¨®n por libros puntuais". "Inter¨¦same Manuel Rivas, sobre todo os primeiros libros, como me interesa A confiss?o de L¨²cio [a novela de S¨¢-Carneiro]. Lina pensando que estaba escrita en galego".

Radicado en Madrid desde 1998, a s¨²a casa en Vila Nova da Cerveira a¨ªnda o mant¨¦n preto de Galiza.

Craig Patterson: "A grande vantaxe ¨¦ o pluralismo"

Entrou a estudar Hisp¨¢nicas en Birmingham en 1992, baixo a tutela de David McKenzie, daquela titular do Centro de Estudos Galegos. En 1995 chegou a Santiago e decatouse de que o caso galego ser¨ªa un bo punto de partida para unha carreira acad¨¦mica.

"Hai moito por escribir sobre identidade galega", lembra Craig Patterson, actualmente responsable do Departamento de Filolox¨ªa Espa?ola e Galega en Cardiff (Gales). A tese sobre Otero que defendera en 2002, A identidade cultural galega nas obras de Ram¨®n Otero Pedrayo, dirixida por Rutherford, sa¨ªu en ingl¨¦s en 2006 (Mellen Books). Mentres agarda por unha versi¨®n galega traballa na traduci¨®n inglesa de Sempre en Galiza.

Patterson analizou en artigos como Da l¨¢mpada severa ¨¢ escuridade mollada. O di¨¢logo diferencialista entre N¨®s e o 98 (Anuario de Estudos Literarios, 2004), a trav¨¦s de Arredor de si, o di¨¢logo trazado polo ourens¨¢n con marcas do 98 como Camino de perfecci¨®n (Baroja) e La voluntad (Mart¨ªnez Ruiz). A Spengler l¨¦rono os pais fundadores aqu¨ª e al¨¦n do Padornelo. "Todos beberon nas mesmas fontes, pero era previsible que aos galegos lles molestasen as decisi¨®ns centr¨ªpetas por decreto", resume. O ingl¨¦s reinterpretou a defensa da "cultura asoballada", pola parte galega, para explicar a falta de curiosidade mutua e a invisibilidade global da Xeraci¨®n N¨®s no debate fundacional sobre a idea de Espa?a. "Unamuno desenvolv¨ªase nun sistema s¨®lido", sintetiza. Sobre a "complexa" identidade galega actual, fala dunha certa "caixa de Pandora, con fontes tan positivas coma o emigrante en Castelao, e algunhas parvadas ¨¦tnicas que hai que dimensionar na s¨²a ¨¦poca". "Galiza ten que reflexionar con frialdade sobre o seu legado para ir pulindo unha nova identidade, desde longo inclusiva. Ese pluralismo ¨¦ a grande vantaxe en termos de construci¨®n identitaria".

Para remarcar a importancia da autoestima cita un recente artigo de Mark Abley en The Guardian. O analista fala da importancia de sentirse parte dunha cultura poderosa para evitar desquencias: "O exemplo cl¨¢sico ¨¦ o abraiante renacer do hebreo hai un s¨¦culo no que logo ser¨ªa Israel. Actualmente vascos e catal¨¢ns, galeses e maor¨ªes po?en en pr¨¢ctica unha fe similar".