Os 1.100 nomes da vaca

"Ti?a claro que quer¨ªa facer un estudo dun campo l¨¦xico rico en posibilidades", di Xos¨¦ Afonso ?lvarez, "e algo que non estivese estudado". Na fenda entre recompilaci¨®n e estudo do patrimonio ling¨¹¨ªstico sit¨²ase a s¨²a tese O l¨¦xico da vaca: nomes baseados no f¨ªsico, dirixida polo profesor Manuel Gonz¨¢lez, presentada recentemente na Facultade de Filolox¨ªa de Santiago. O traballo, resultado de catro anos de investigaci¨®n, analiza 16 subcampos sem¨¢nticos vencellados coa anatom¨ªa externa da vaca. Desde os nomes que se lle dan ao animal adulto e ¨¢s cr¨ªas ata os cornos. ?lvarez extraeu as denominaci¨®ns dunha rede de 381 puntos de enquisa, que abrangue as que realizaron en 1969 os alumnos de Constantino Garc¨ªa e -sobre todo- o material do Atlas Ling¨¹¨ªstico Galego recollido entre 1974 e 1977, con traballo de campo de Francisco Fern¨¢ndez Rei, Rosario ?lvarez e o propio Manuel Gonz¨¢lez.

Co material xa recollido, e val¨¦ndose das bases de datos do Instituto da Lingua Galega e do Centro Ram¨®n Pi?eiro para a Investigaci¨®n en Humanidades, ademais de referencias cl¨¢sicas coma o Diccionario de diccionarios de Ant¨®n Santamarina, ?lvarez analizou a distribuci¨®n xeogr¨¢fica das respostas, clasific¨¢ndoas segundo a motivaci¨®n do falante, e representounas cartograficamente en 209 mapas. As 1.100 formas atopadas incl¨²en estudo etimol¨®xico, morfol¨®gico, lexicogr¨¢fico e literario.

"A batalla ling¨¹¨ªstica entre terneiro e tenreiro ten case mil anos", bromea o autor da tese. "A ra¨ªz latina ¨¦ teneru , un adxectivo que logo se substantivizou. Se imos aos documentos latinos, atopamos tenreiro no tombo do mosteiro de Caaveiro, nun documento de 1.150; pero doce anos m¨¢is tarde atopamos referencias a unha vaca ternaria no mosteiro de Sobrado". Esa ¨¦ unha palabra clara. A creaci¨®n de cuxo ou xato, sen embargo, tanto poder¨ªa responder ¨¢ voz de chamada para guiar o gando como a outra caste de creaci¨®n expresiva, a partir da reproduci¨®n onomatopeica dun becerro chuchando leite.

Analizadas polo mi¨²do, as motivaci¨®ns dos falantes a¨ªnda alimentan a literatura. Naquela econom¨ªa de subsistencia, a xente po?¨ªalle nomes a un proceso produtivo que co?ec¨ªan ben. "Para a forma dos cornos ¨¦ evidente que hai moita relaci¨®n coas ferramentas do campo. Pica?a, gada?a, forca, forquita... O falante acode ao que ten a man".

S¨® por este concepto contabil¨ªzanse ata 250 construci¨®ns, 86 delas relativas ¨¢ vaca que ten os cornos separados. Vaca trompeta alude ao animal cos cornos botados cara arriba. "Pero tam¨¦n se atopou vaca comunista para aludir ao animal que ti?a os cornos cara abaixo... Aqu¨ª hai que ver o contexto no que o paisano identifica que ¨¦ desviado".

Por¨¦n, hai determinados campos sem¨¢nticos que precisan dun nome consensuado. "No mercado do Carballi?o, por exemplo, interesa distinguir a palabra ubres ¨¢ primeira". Aos ubres p¨®deselle chamar cochos, -vencellado a agocho-, cochorros, remollo entre A Fonsagrada e Asturias ou aleixo no galego de Le¨®n. Pero son opci¨®ns minoritarias, e non hai m¨¢is.

Ese sentido pr¨¢ctico ofrece abondosas met¨¢foras funcionais. Boa parte dos termos relacionados co xarrete te?en que ver coa articulaci¨®n, igual que para a vulva da vaca se prefiren os derivados de natura ou nacencia.

O traballo, de case 1.000 p¨¢xinas, remite ¨¢ realidade de hai trinta anos. De cando o l¨¦xico da vaca, un dos elos do totemismo individual galego, era tan grande como a sociedade rural. De revisalo, ?lvarez considera que moitas palabras "resistir¨ªan, pero haber¨ªa unha nivelaci¨®n cara ao est¨¢ndar. Non ¨¦ que os esquim¨®s te?an ducias de formas de dicir neve, sen¨®n que a precisi¨®n da lingua inuit para distinguir tipos de neve ¨¦ grande porque nunca deixaron de tela diante".

O autor d' O l¨¦xico da vaca anima aos investigadores a anchear o seu traballo. "Formas como cachazo (pescozo) dinse moito preto de Portugal. Eu non segu¨ªn porque non rematar¨ªa nunca, pero estar¨ªa ben saber que sucede abaixo e ¨¢ dereita".

?lvarez, de 28 anos, xa participa en proxectos cunha metodolox¨ªa semellante, coma o Atlas Ling¨¹¨ªstico Rom¨¢nico. Todo ese traballo convive cun contrato de proxecto na USC e co labor na comisi¨®n xur¨ªdica da Federaci¨®n de J¨®venes Investigadores Precarios.