"A poes¨ªa foxe da orde"

A Carlos Lema prod¨²celle alerxia o monumento. "C¨®mpre ser torpes", escribiu nunhas comentadas anotaci¨®ns, tituladas Contra a novela e publicadas na Revista das Letras de Galicia Hoxe. "Gustar¨ªame que os poemas d'O xeito de Freud tendesen cara a certa indeterminaci¨®n", explica, "porque a poes¨ªa ¨¦ un dos x¨¦neros literarios que mellor permiten a non fixaci¨®n do discurso". Director de edici¨®ns de Galaxia dende hai seis anos, Lema (San Sadurni?o, 1958) debuta como poeta tras acadar o ¨²ltimo premio Joh¨¢n Carballeira. O xeito de Freud aparece nas librar¨ªas da man de Espiral Maior.

"A linguaxe e a literatura pretenden sempre certas formas de poder". Sobre esa aserci¨®n edifica Carlos Lema os tres segmentos do seu libro: Secuencias que seguen o esp¨ªrito compositivo da realidade, o longo poema O xeito de Freud e T¨¢cticas para a disoluci¨®n da memoria. "Non me interesa a literatura como transmisi¨®n de poder, mesmo entre autor e lector", asegura un Lema que se apoia nos estudos de Pierre Bourdieu. "Por exemplo, se les As flores do mal, o lector participa do poder que ese libro pos¨²e hoxe en d¨ªa na historia da literatura. Non ¨¦ igual ler un libro can¨®nico que ler subliteratura, ou literatura de x¨¦nero". Carlos Lema, que facturou un libro de escrita demorada, case oito anos, enumera unha restra de prop¨®sitos ao respecto: "Na escritura, e tam¨¦n na lectura, busco, a maior¨ªa das veces, evadirme, fuxir da linguaxe como orde, como fixaci¨®n".

"A linguaxe constr¨ªnxenos demasiado; hai que tentar outra cousa"

"Non existe separaci¨®n; para min, ler ¨¦ escribir, discutir co texto"

O xeito de Freud def¨ªnese en oposici¨®n ¨¢ instalaci¨®n da lingua. "Quero que o libro transmita o contrario, os ocos que quedan na linguaxe, os baleiros que a linguaxe non cobre", afirma. Lema remite a Paul Celan e ¨¢ "reixa da linguaxe", como o poeta alem¨¢n (1920-1970) titulara o seu libro de 1959: "Os ocos que forma esa reixa son os que a min me interesan, a parte da vida que a linguaxe non recolle; porque linguaxe constrinxe, dixire e fai intelix¨ªbel a vida, pero non toda a vida ¨¦ intelix¨ªbel". A duraci¨®n, o tempo irreduct¨ªbel ¨¢ representaci¨®n con forma de poema. "A linguaxe constr¨ªnxenos demasiado, deberiamos tentar outra cousa".

Se cadra para fuxir daquela "c¨¢rcere da linguaxe" que consignara o fil¨®sofo Fredric Jameson, ¨¦ a raz¨®n de que Lema acode ¨¢ m¨²sica. O compositor italiano Luciano Berio (1925-2003) "at¨®pase detr¨¢s de todo o libro, unha presenza constante". Para o escritor, "a m¨²sica resulta a arte menos determinada, con m¨¢is posibilidades de fuxir do significado e das estruturas de poder, ¨¢ hora de escoitala e de intepretala". Lema non concibe a musicalidade do poema ao modo hexem¨®nico. "A idea musical do s¨¦culo XX, a que se denomina contempor¨¢nea, par¨¦ceme, entre comi?as, inspiradora", di, e admite "unha r¨ªtmica nos poemas".

O xeito de Freud tampouco elude a xenealox¨ªa po¨¦tica ¨¢ que se adscribe. Se John Ashbery, T.S. Eliot ou Chus Pato -"o seu exemplo ¨¦ fundamental, perm¨ªteche pensar que podes escribir como desexes"- circulan polas p¨¢xinas do libro, Carlos Lema sinala a importancia de Dylan Thomas, Seamus Heaney ou Ux¨ªo Novoneyra. "Fasc¨ªname a expresividade que consegue a base de deixar ocos no texto, como elide", lembra, "Novoneyra xoga con elementos moi sinxelos, lixeiros, pero acada resonancias enormes, en certa analox¨ªa co compositor norteamericano Morton Feldman".

Preguntado polo perigo de apropiaci¨®n, tam¨¦n dende as instancias do poder, que se agochan na indeterminaci¨®n da arte, Lema reco?ece unha "inevitabilidade". "Toda obra de arte corre ese risco. O discurso da arte em¨ªtese nunha sociedade, nun campo social, dir¨ªa Bourdieu, e o campo literario ¨¦ un campo social que fai parte do poder". O autor fala dos mecanismos de control, de fixaci¨®n e reemisi¨®n do discurso da literatura, "complicados de controlar polo escritor". "Despois, o autor, ou escritor, palabra que me gusta m¨¢is, pode introducir elementos que lle fagan m¨¢is dif¨ªcil ao campo literario controlar ese discurso", concl¨²e, antes de advertir: "? hora de escribir hai que ser conscientes desta situaci¨®n". Pero Lema, partidario da contribuci¨®n do soci¨®logo Pierre Bourdieu ao descubrimento das relaci¨®ns de poder na literatura, preparou tam¨¦n unha impugnaci¨®n parcial de certas teses do franc¨¦s. So o ep¨ªgrafe Importaci¨®n e exportaci¨®n de textos literarios, Carlos Lema editar¨¢ un ensaio nun volume colectivo de Edici¨®ns Xerais. "Preoc¨²pame a idea de literatura mundial de Pascale Casanova [disc¨ªpula de Bourdieu]", explica.

Lema non admite discontinuidades entre lectura e escritura. "Non existe separaci¨®n. Para min ler significa escribir, mesmo discutir en texto, que non ¨¦ o mesmo que facelo en pensamento, co que pon o escritor no libro". Nese punto anoa a lectura co seu oficio de editor: "Un editor ¨¦, fundamentalmente, un lector, un hiperlector, dir¨ªa". O respons¨¢bel literario de Galaxia ref¨ªrese ao exceso de consciencia que presenta un editor respecto ao lector com¨²n. "? preciso ser consciente das implicaci¨®ns dun texto, do proceso que leva da escrita ¨¢ publicaci¨®n dun texto", esmi¨²za, "do grande que ¨¦ a literatura como fen¨®meno social; non debemos ser inocentes: a literatura non ¨¦ algo neutro".

Carlos Lema coincidiu, na s¨²a anterior etapa profesional, coa eclosi¨®n de narradores da d¨¦cada dos 90. Precisamente a editora Sotelo Blanco, onde traballaba, desenvolveu un labor central de espele¨®logo literario e ofreceu sa¨ªda a aquela promoci¨®n: Xurxo Borraz¨¢s, Xavier Queipo, An¨ªbal Malvar, Jauregu¨ªzar, Xel¨ªs de Toro, Xabier L¨®pez L¨®pez ou Manuel Darriba. Hai relevo? "Naqueles anos houbo unha apertura a, segundo Xo¨¢n Gonz¨¢lez-Mill¨¢n, outras identidades sociais, que xa se iniciara nos 80", opina, "pero a apertura xa se produciu; seguen a se incorporar novas voces, pero a literatura galega acolle, arestora, todas as sensibilidades e a todas as identidades sociais". O editor defende "a xenerosidade da cultura galega, que soubo introducir voces que estaban f¨®ra". Mais Lema asume a existencia de literatura que escapa ao sistema editorial. "E ¨¦ moi importante: a literatura funciona cunha din¨¢mica interna a base de conflitos; se non existisen, teriamos pouco futuro".