Viaxe ao centro de Suso de Toro

Saldar d¨¦bedas. Recuperar memorias. Investigar que materia conforma o individuo. Descoser os x¨¦neros literarios. Os combates que se libran dentro de Sete palabras, a ¨²ltima aposta narrativa de Suso de Toro, resultan m¨²ltiples. Pero o campo de batalla presenta derrregas concretas: "Hai autores que te?en un tema, outros te?en dous ou tres. O meu ¨¦ a identidade e est¨¢ todo aqu¨ª". O autor compostel¨¢n remexe, a un tempo descarnado e am¨¢bel, no propio faiado ¨¢ procura do seu pasado. "A pregunta, realmente, ¨¦ quen ¨¦ un, quen son eu", di. Co ermo zamorano, o Caribe ou Santiago de Compostela como teatro de operaci¨®ns, en Sete palabras c¨®ntase o traxecto dun escritor ¨¢ procura material do seu av¨®. De Toro expl¨ªcase: "Tam¨¦n se trata dunha viaxe ao centro de min mesmo".

"O escritor ¨¦ ese dobre, ese anxo da agarda que acompa?a ao autor"

"Tr¨¢tase dun libro moi parecido a min, no medio entre o so?o e a pr¨¢ctica"

"Ao escribir sent¨ªa toques de maxia, como se me estivesen axudando"

"A literatura ten a s¨²a verdade, pero a ficci¨®n ¨¦ mentira; esa ambig¨¹idade"

"Sete palabras' resultoume duro psicoloxicamente, pero gozoso"

"F¨®ra da m¨ªstica do xudeocristianismo, ¨¦ dif¨ªcil enxergar ideas da mi?a obra"

O narrador do volume que Xerais colocar¨¢ nas librar¨ªas a primeiros de novembro, simultaneamente en e-book, conf¨²ndese co autor. De Toro (Santiago de Compostela, 1956) non desfai equ¨ªvocos. "Hai que lembrar sempre que o autor di que ¨¦ ficci¨®n", afirma divertido, "e que o escritor ¨¦ ese dobre, o anxo da garda que o acompa?a". E que o traballo que desemboca en Sete palabras arrincou en xaneiro de 2008, cando o escritor decide enfrontarse "de maneira radical" ao seu pasado familiar. "Todo coincide cos ¨²ltimos anos de meu pai e ten que ver coa idade; nese intre realizo a primeira anotaci¨®n para o libro", lembra. A curiosidade polos devanceiros empuxou a De Toro cara a un proxecto, finalmente literario, adiado durante anos. "Cando o meu pai [falecido o 24 de decembro de 2008] perdeu a memoria, formuleime de novo a cuesi¨®n; xa hab¨ªa unha parte da mi?a historia ¨¢ que non pod¨ªa acceder".

En Sete palabras -"e el, que era tan boa persoa"-, o autor viaxa tras o rastro do seu av¨® Faustino. Polo cami?o, segundo o propio De Toro, constr¨²ese "unha investigaci¨®n bastante radical da identidade". Nas aldeas da bisbarra de Sayago (Zamora), Galicia e ultramar, dentro de arquivos e libros parroquiais, vaise debuxando o contorno de Faustino de Toro, aquel orfo abandondado no hospicio de Toro. Esa trata de sombras, as¨ª se titula un dos cap¨ªtulos, na que nada remata de se materializar, conduce ao libro m¨¢is intimamente atado ao escritor. "? un libro moi parecido a min mesmo", admite, "que pos¨²e a mi?a coherencia: sempre no medio entre a enso?aci¨®n e a pr¨¢ctica, entre a teor¨ªa e a acci¨®n, entre o mundo social e o ensimismamento".

A historia de c¨®mo unha persoa, "esa reuni¨®n de contradici¨®ns", se rastrea a si mesma equivaleu a unha pelexa. "Loitei contra o libro moito tempo, pero coido que o logrei", ouf¨¢nase. E no tirapuxa, non s¨® por desenlear o novelo dunha vida, sen¨®n por descubrir a voz peculiar que manexa a narraci¨®n, p¨¢sase do coti¨¢n ¨¢ trascendencia sen soluci¨®n de continuidade. "Si, pero iso xa estaba no Ulises de Joyce, o m¨¢is alto e o m¨¢is baixo", ap¨®n De Toro. Un ep¨ªgrafe da obra do irland¨¦s, canda a cita de John Balan, encabezan Sete palabras e adscr¨ªbeno a ese sector do traballo do autor que dinamita arquetipos. "? un relato psicol¨®xico e hist¨®rico a un tempo", define, "pero tam¨¦n unha novela de ideas". E reco?ece o paradoxo: "Quen mo ¨ªa dicir, eu que respecto moito a Thomas Mann pero nunca pasei da p¨¢xina 400 d'A monta?a m¨¢xica...".

A desaparici¨®n de fronteiras xen¨¦ricas radical¨ªzase no libro. A¨ªnda que editorialmente enmarcado na categor¨ªa de narrativa, Sete palabras acolle trazos ensa¨ªsticos, de autoficci¨®n, o libro de viaxes, a literatura memorial¨ªstica ou o diario. "A primeira versi¨®n, que se titulaba Por arte de maxia, resultaba m¨¢is metaliteraria, quizais redundante; neste hai m¨¢is equilibrio". Pero non abandono dunha aceda e, por veces, humor¨ªstica autocr¨ªtica do escritor, da literatura como excedente da vida. "Pode ser, hai autocr¨ªtica, pero tam¨¦n moita comprensi¨®n", afirma, e concreta: "Critico o que chamo a mi?a pedantar¨ªa, pero, con todo, o libro ¨¦ unha reivindicaci¨®n radical da literatura".

O asedio ao que se somete o concepto de identidade -"penso que esgotei os ¨¢ngulos do tema, individual e colectivamente", sorr¨ª- desemboca nos seus estigmas. Eses que para o escritor se relacionan, antes de m¨¢is, coa pobreza. A desposesi¨®n material, a opresi¨®n sociopol¨ªtica, o analfabetismo, e a conseguinte emigraci¨®n, marcaron a x¨ªnea da familia De Toro explorada en Sete palabras. E o autor abre o foco: "A sociedade galega, tam¨¦n a espa?ola, ten unha visi¨®n est¨²pida sobre si mesma, que ignora a pobreza como unha das forzas que fixo de n¨®s o que somos". "O 90% de n¨®s eramos traballadores e agora tan guapos e tan modernos", ironiza, non sen certo remorso colectivo. "Hai 40 anos emigrabamos todos e agora cr¨¦monos mellores que os alem¨¢ns". Unha ollada sobre o desclasamento an¨¢loga, dalg¨²n xeito, ¨¢ deitada polo poeta Antonio Gamoneda cando recibiu o premio Cervantes: "Unha sociedade que censura a memoria da pobreza vira parva porque non lle d¨¢ valor a nada".

Pero Sete palabras non s¨® se preocupa polo material. Nunha historia de espectros e pegadas perdidas tam¨¦n compareceron, a dicir do autor, "os toques de maxia". O escritor esc¨¦ptico atrapado por forzas que o exceden. "A verdade ¨¦ que ao escribir sent¨ªa como se me estivesesn axudando", asegura, "e no relato aparece esa maxia porque me pasou". Introducido no traballo e nos d¨ªas da obra, que se ¨ªa elaborando ao tempo que De Toro investigaba na realidade, os acontecementos fac¨ªasenlle literatura. Chamadas telef¨®nicas, vellos censos en poeirentos arquivos provinciais, a proverbial pachorra cubana, a desolaci¨®n da paisaxe castel¨¢ case como escenario de western, os versos do poeta zamorano Claudio Rodr¨ªguez e do sayagu¨¦s Justo Alejo. "A vida s¨® se pode explicar a trav¨¦s da literatura", non dubida Suso de Toro.

A li?a de sombra a partir da que un texto se recibe como ficci¨®n ou como real non ¨¦ asunto de Sete palabras. "A literatura ten a s¨²a verdade, e neste libro hai moito de verdade", exp¨®n, "pero a ficci¨®n ¨¦ mentira; nesa ambig¨¹¨ªdade m¨®vese Sete palabras". Por¨¦n, De Toro an¨®ase ¨¢ obra: "O que me importa ¨¦ o texto; eu escribo para que duren as cousas que escribo, sen¨®n, non me atrever¨ªa a escribilas, mesmo as inclu¨ªdas neste libro". O razoamento do escritor compl¨¦tase cunha canci¨®n dos Rolling Stones: "It's only rock&roll, but I like it".

? este o Suso de Toro que se desprazou da escrita como mecanismo de desmitificaci¨®n, contundentemente empregado en Polaroid (1986) ou no joyceano Tic-tac (1993), ao libro como pescuda no mito. "Con este libro verifiquei que a literatura pode traballar como curaci¨®n, non unicamente como co?ecemento", di quen describe a s¨²a relaci¨®n cos libros como "dial¨¦ctica", que avanza e retrocede. "Escribir Sete palabras resultoume psicoloxicamente duro, pero gozoso a un tempo, unha escrita de vivencia". E nese movemento const¨¢tase a viraxe operada entre a s¨²a anterior novela, Home sen nome (2006) "na que se probaba a forza da literatura para romper tab¨²s e trazar os nomes dos asasinos [da Guerra Civil]", e as Sete palabras.

Polo medio, Madeira de Zapatero (2007), o seu retrato coral do presidente do Goberno espa?ol. "Aquel libro rachou a mi?a din¨¢mica literaria", rememora con certa amargura, "pensei que me ¨ªa levar meses e botei con el ano e medio". Daquela xa lle rondaba a pantasma de Faustino de Toro e s¨® finalizar co volume dedicado a Jos¨¦ Luis Rodr¨ªguez Zapatero permitiu a De Toro po?erse mans ¨¢ obra. "Foi un alivio", reco?ece, "a¨ªnda que sei que o libro de Zapatero me afectou e posibelmente afecte ¨¢ recepci¨®n dos meus libros de agora en diante". E malia que outras veces incursionara no ensa¨ªsmo pol¨ªtico -Camilo Nogueira e outras voces data de 1991, Outra idea de Espa?a de 2005-, foi Madeira de Zapatero o que o colocou no ollo do furac¨¢n da dereita madrile?a.

Hai xa anos que nas teimas intelectuais de Suso de Toro ocupan lugar destacado os escritores de orixe xudea. En Sete palabras det¨¦ctanse ecos do ¨²ltimo Philip Roth, o novelista estadounidense que anda arestora confrontado aos seus demos familiareres. "A meirande parte dos meus heroes intelectuais son xudeus e si, non te?o reparos en admitir que eses libros de Roth sobre o seu pai est¨¢n en Sete palabras". Pero antes que de espello ou influencia, haber¨ªa que se referir a coincidencia: "O certo ¨¦ que acud¨ªn a eles logo de comezar o meu proxecto".

"O que preconfigura o contempor¨¢neo, a conciencia moderna do intelectual, foi o xudeu", teoriza, antes de sintetizar na problem¨¢tica entre a integraci¨®n na modernidade e a conservaci¨®n da identidade propia esa esgazadura. O relativo ¨¢ "radicalidade existencial" ¨¦ outro dos riscos que rescata. "? que f¨®ra de certa m¨ªstica do xudeocristianismo faise dif¨ªcil enxergar certas ideas dos meus libros". De Toro menciona, ademais, a Saul Below ou as reflexi¨®ns ensa¨ªsticas do h¨²ngaro Imre Kert¨¦sz.

O car¨¢cter sacro que a relixi¨®n da Tor¨¢ outorga ¨¢ palabra escrita subxace en Sete palabras. "Sempre me preocupei de que a palabra nos meus libros, a¨ªnda que fose banal, vulgar, com¨²n, fose cargada de significados", define, "sempre crin no seu poder e iso levoume ¨¢ cifra da literatura, que ¨¦ a poes¨ªa". Custa entornar ao Suso de Toro punk que entrou no canon literario facendo croquetas do cad¨¢ver de Castelao en quen agora se interesa "polo don, pola maxia do poema". Con todo, afasta sospeitas e nega calquera veleidade: "Eu non son capaz de falar nin de escribir como un poeta, iso ten que ver coa inocencia e eu non podo; ademais, a mi?a visi¨®n ¨¦ demasiado extrema: C¨¦sar Vallejo ou nada". Nun derradeiro arrouto, d¨¢ en confesar que as s¨²as ¨²nicas tentativas po¨¦ticas realizounas en ingl¨¦s.

Mais a obsesi¨®n que atrapou ao escritor nos ¨²ltimos tempos retorna. "Ao cabo, Sete palabras ¨¦ case unha oraci¨®n, un r¨¦quiem". Esa ¨¦ a pregaria dun Suso de Toro que marcou neste libro un cabo de Fornos na s¨²a traxectoria. "Hai autores que te?en un tema; outros apenas dous ou tres", considera, "e o meu ¨¦ a identidade; est¨¢ todo aqu¨ª, neste libro". E cun pouso melanc¨®lico, ese aire cadora m¨¢is presente no seu m¨¦todo operativo, reflexiona: "Esta ma?¨¢ a¨ªnda me divert¨ªa pensando que en Toro haber¨¢ quen se imite a min, fisicamente, algu¨¦n que abandonou a un neno que logo foi o meu av¨®".