Vida e fugas de ?lvaro Cunqueiro Mora

A imaxe que nos ofreceu ?lvaro Cunqueiro de si, un var¨®n respons¨¢bel e formal vestido de traxe escuro, ¨¦ o enmascaramento dun rapaz so?ador desenganado pola vida. A ¨²ltima imaxe que nos deixou de si, un bon vivant enxebre que posaba con cunca de vi?o ou queixo de tetilla ¨¦ a ¨²ltima m¨¢scara para pasar desapercibido no mundo adulto.

Un artista coa inocencia necesaria para que, sendo un poeta alt¨ªsimo, dubidase sobre o seu traballo: "Que quedar¨¢ de todo isto?". Nos d¨ªas ¨²ltimos: "Non sei, te?o a sensaci¨®n de ter vivido para nada, de que perd¨ªn o tempo. Pasou a vida, qu¨¦ enorme despilfarro, puiden facer moito m¨¢is. Qu¨¦ quedar¨¢ da mi?a obra?". Refer¨ªase ¨¢ obra literaria m¨¢is complexa e profunda na nosa lingua desde Follas Novas.

Pasou de galeguista de esquerdas a escribir sonetos a Jos¨¦ Antonio

Foi un golpe de gracia literaria, a alma dun rapaz co don do poeta

A vida, ¨¦ sabido, obriga a fac¨¦rmonos homes e mulleres, levantados sobre os escombros da infancia, sobre o cad¨¢ver do neno, da nena. O neno ?lvaro deveceu toda a s¨²a vida adulta por permanecer fiel a si propio, "seriamente falando/quero quero volver a p¨®r a mi?a gorra mari?eira/ aquela gorra dos oito anos/ cando entre o meu sono i-eu cantaba a luz." Aquel se?or grande e redondeado era un home moi fr¨¢xil.

Cunqueiro foi un golpe de gracia literaria, xuntouse nel a alma dun rapaz que por non saber renunciar ¨¢ infancia conservou o don do poeta co co?ecemento dun escritor formado na tradici¨®n literaria europea. E fundou a s¨²a propia patria, o mundo da s¨²a infancia transformado en literatura. A resistir ¨¢ vida. Ese meni?o de dez anos desaf¨ªa a vida coa literatura, escribe na galer¨ªa da s¨²a casa de Mondo?edo unha noveli?a de vaqueiros, os vaqueiros falan castel¨¢n e os indios galego. Ga?an os indios, a literatura quere reparar as feridas da vida real, da historia. Abandona o val encantado e vai estudar bacharelato a Lugo, onde co?ece a Correa Calder¨®n e a ?nxel Fole, outra cabeza condenada ¨¢ infancia perpetua. Vai a Santiago estudar Letras. "As¨ª que llego a Santiago, me quedo asombrado, absorto. A¨²n hoy en d¨ªa, cada vez que entro en la ciudad llego como un bobo..." Canea as s¨²as r¨²as, le o seus libros, fala nos faladoiros intelectuais, escribe en galego poemas e algunha peza teatral, milita na esquerda do Partido Galeguista, promove as revistas Galiza e Papel de color, e toma xa ese cami?o do xornalismo. O golpe dos militares nacionalistas sorpr¨¦ndeo en Mondo?edo. O seu pai era o boticario e fora alcalde, s¨¢lvao dos que asasinaron a outros compa?eiros seus. E aqu¨ª temos que pararmos a imaxinar que, al¨¦n do medo a ser asasinado, algo lle ocorreu a ?lvaro.

Cunqueiro tivo d¨²as duras e amargas lecci¨®ns que lle partiron a vida. O golpe e a guerra foron a primeira lecci¨®n: os l¨ªmites da realidade, o peso grave da historia. Aquela machada decapitou ¨¢ s¨²a xeraz¨®n. Morreron ou fuxiron exilados os indios, e ?lvaro para sobrevivir f¨ªxose vaqueiro. Para aprender esa dura lecci¨®n tivo que perder algo, non sabemos o qu¨¦, nese tr¨¢nsito, nesa reviravolta da identidade. Sabemos que no ano 1938 xa ¨¦ un vaqueiro, gasta camisa azul fascista, correaxes e bota alta e brillante. Por eses anos escribe en castellano Historia del caballero Rafael, co?ece aos seus novos camaradas da Falanxe cultural, os catal¨¢ns que fundan a revista Destino ("En Am¨¦rica se habla castellano. Las espadas de nuestros capitanes se han encargado de ello. La raza ha cumplido su misi¨®n. Para salvarla el j¨®ven c¨¦sar y capit¨¢n cristiano Franciso Franco nos llam¨® a todos."). Ese grupo evolucionar¨¢ na posguerra ao culturalismo catal¨¢n e o editor Josep Verg¨¦s editar¨¢ a Cunqueiro na Editorial Destino.

?Qu¨¦ tan falanxista foi aquel mangall¨®n, "longo, grande, delgado, p¨¢lido", que at¨¦ uns meses antes era galeguista e esquerdista? ?Que sabe que os seus compa?eiros na Terra est¨¢n agachados, exilados ou fusilados? ?Como puido facer para integrarse nos intelectuais falanxistas que cantaban ¨¢ guerra? Cando escribiu a Corona de sonetos en honor de Jos¨¦ Antonio -"?que tu boca sin sed, de tierra llena, responde a nuestro amor y enorme vida?- c¨®mo non hab¨ªa pensar nos seus compa?eiros asasinados? S¨® ¨¦ explic¨¢bel nun rapaz desvalido que precisa acubillo nunha irmandade intelectual, e que o encontra nesa xeraci¨®n de camaradas b¨¦bedos de historia e de fascismo: La¨ªn, Ridruejo, Tovar, Manuel Machado, Luis Rosales, Eugenio Montes, Pem¨¢n, Torrente Ballester, Leopoldo Panero, Eugenio D'Ors, Mart¨ªn de Riquer...

Superada a lecci¨®n da guerra, no Madrid dos vencedores vai recibir a segunda grande lecci¨®n: a autodestruci¨®n. Volve vivir a vida alegre cun certo poder, un cargo na prensa falanxista, e demostra at¨¦ que punto ¨¦ persoa incapaz de vivir os xogos dos adultos. "Bohemio, desordenado e informal", as¨ª ¨¦ visto polos seus amigos. Para el a palabra ¨¦ a enso?aci¨®n, o reino da liberdade da imaxinaci¨®n. Incumpre os compromisos, carece da palabra dun home feito e ven a ca¨ªda: acaba denunciado por un editor, polo embaixador franc¨¦s, abusa da confianza de amigos. As s¨²as imaxinaci¨®ns para os demais son mentiras e calotes. A Falanxe qu¨ªtalle o carnet de xornalista e perde o traballo. "Me encuentro confuso, torpe, desarraigado, y cierto ¨¢nimo de huida que tengo siempre, llega a impon¨¦rseme".

A que aprendeu os l¨ªmites da historia e os l¨ªmites de si propio, volve derrotado ao seu val e enc¨¦rrase na casa da infancia. "Ahora tengo en los ojos toda la melancol¨ªa y en el o¨ªdo todo el silencio de Mondo?edo." As¨ª ¨¦ como comeza, na metade da s¨²a vida, a segunda vida de ?lvaro Cunqueiro, a que nos ¨¦ m¨¢is co?ecida e na que escribiu a meirande parte da s¨²a obra. O que era un desterro naquela s¨²a casa resultou unha viaxe ao centro de si, a infancia en Mondo?edo. Cando reaparece como xornalista tam¨¦n aparece un novo Cunqueiro escritor, m¨¢is ?lvaro que nunca. O xornalista ten que brigar co tempo hist¨®rico no que vive, incidencias sociais e pol¨ªticas, a vida cr¨²a; o escritor Cunqueiro foxe desa realidade para outra m¨¢is ¨ªntima e verdadeira: o mundo daquel meni?o que escoitaba historias e l¨ªa libros, aquela patria de silencio, neve, reis antigos e encantamentos. A s¨²a obra non custiona a historia: n¨¦gaa. Nega a historicidade, afirma que a vida ¨¦ unha soa cousa e inmut¨¢bel, un ¨²nico so?o persoal. Mais a afirmaci¨®n de si ¨¦ a afirmaci¨®n do seu pa¨ªs: " Se a mi?a obra ten un sentido, teno no meu desexo profundo, (...) en algo polo que eu dar¨ªa a vida, que ¨¦ que a nosa lingua contin¨²e, que Galicia siga".

Achegarse a Cunqueiro leva tempo, nunca se d¨¢ achegado un ben, pois rep¨¢rtese por moitas vereas distintas: teatro, traduci¨®n de poes¨ªa, xornalismo, ensa¨ªsmo literario, ficci¨®n... Por¨¦n, a chave da s¨²a obra toda ¨¦ a poes¨ªa, como unha bola de vidro que encerra un pequeno val e neve (Rosebud).