Maruja Mallo, Ana Mar¨ªa G¨®mez, anxo e marisco

Os artistas lev¨¢ntanse sobre os restos de persoas. Maruja Mallo, ¨¦ o nome dunha artista cosmopolita constru¨ªda sobre unha meni?a de Viveiro, Ana Mar¨ªa G¨®mez Gonz¨¢lez, nacida en 1902 filla dun aduaneiro e dunha ama de casa. Toda a s¨²a vida de artista vai ser negar a existenza das alf¨¢ndegas. A s¨²a liberdade persoal vaina constru¨ªr contra a profesi¨®n do seu pai, mesmo semella que foi esforzadamente libre, a¨¦rea e cruzadora de fronteiras e alf¨¢ndegas. Ou quen sabe. O que si parece ter sido ¨¦ unha persoa alegre e celebradora da vida. Na s¨²a casa debeu existir unha estima pola cultura e as artes, pois tam¨¦n un seu irm¨¢n foi o famoso escultor Cristino.

"Eu lembraba a mi?a infancia libre e feliz en Galicia, os mercados e as prazas tan pintorescas, as romer¨ªas tan alegres". Mais, paradoxalmente, a profesi¨®n do pai, controlar o que entra e sae polas fronteiras, levounos de aqu¨ª para al¨ª, Tui, Ver¨ªn, Corcubi¨®n, e aos poucos anos de nacer ela marcharon para Avil¨¦s, en Asturias. ? al¨ª onde comezou desenvolver a s¨²a vocaci¨®n e se matriculou na Escola de Artes e Oficios.

"Eu lembraba a mi?a infancia libre e feliz en Galicia, os mercados e prazas"

No exilio de Buenos Aires, int¨¦grase nos c¨ªrculos de Lu¨ªs Seoane ou Colmeiro

Aos 20 anos a familia trasl¨¢dase a Madrid e tanto ela como Cristino ingresan na Escola de Belas Artes. Ela ¨¦ a ¨²nica muller que ingresa no seu ano. ? claro que a s¨²a formaci¨®n acad¨¦mica,en Artes e Oficios en Avil¨¦s antes, e en Belas Artes en Madrid despois, ¨¦ puramente academicista. Con todo, ser¨¢ f¨®ra da academia onde ela se encontre coa s¨²a musa rebuldeira, esa que precisaba do ar de liberdade que corr¨ªa pola Europa na d¨¦cada dos 20. Nin sequera a ditadura de Miguel Primo de Rivera pod¨ªa deter o esp¨ªrito daquel tempo.

Mallo mant¨¦n alg¨²ns lazos coa terra natal e iso perm¨ªtelle recibir unha bolsa de estudos de pintura no ano 1926, que lle ser¨¢ logo renovada por outros dous anos. Precisamente no ano 1929 enc¨¢rganlle un cadro, a Gu¨ªa postal de Lugo, que xa ¨¦ obra dunha autora que est¨¢ rompendo coa tradici¨®n academicista. Por aqueles anos intima co Dal¨ª, esa esfinxe ambigua, que lle dedica unha definici¨®n que, como daliniana que ¨¦, ¨¦ suxestiva e distante, Maruja Mallo, mitad ¨¢ngel, mitad marisco.

Da man de Salvador Dal¨ª co?ece ao c¨ªrculo de intelectuais e artistas que rondaban duarnte aqueles anos a Residencia de Estudantes madrile?a. Maruja encontra ¨¢ fin o seu lugar, un mundo xuvenil, esportivo, alegre, destemido e sen l¨ªmites, a Historia semella estar colocada aos seus p¨¦s. E Maruja, como a s¨²a amiga Concha M¨¦ndez, comp¨®n unha estampa nova, ousada e moderna, d¨²as mozas novas a pasear soas polos bairros baixos. Maruja xoga tenis, Maruja vai en bicicleta, entra na igrexa montada en bici, os amor¨ªos da Mallo... Non se pode comprender a s¨²a figura f¨®ra dunha artista muller, unha personalidade que ten que afirmarse no espazo p¨²blico e ga?ar un espazo propio para existir. Epatar era o xeito de afirmar a s¨²a liberdade, a s¨²a existencia. E de ga?ar espazo para as mulleres libres tam¨¦n. Non ¨¦ un xogo inocente, son actos pol¨ªticos, feministas, conscientes.

E abof¨¦ que ga?a o seu espazo Ilustra as cubertas da Revista de Occidente, a publicaci¨®n intelectual que marca o tempo daquela Espa?a antes e durante a Segunda Rep¨²blica. O propio pope da intelectualidade madrile?a, Jos¨¦ Ortega y Gasset, patrocina unha exposici¨®n da s¨²a obra na sede da Revista de Occidente. Maruja ¨¦ unha insignia feminina desa xeraci¨®n de artistas mozos e republicanos. Arredor do ano 1929 forma con Alberto S¨¢nchez e Benjam¨ªn Palencia un grupo art¨ªstico, a Escuela de Vallecas, comeza na s¨²a obra unha fase de est¨¦tica que procura a escuridade e mostra o esqueleto da realidade urbana, no cadro Cloacas y campanarios. Aparecen no lenzo a terra, os excrementos, a cinza. Retr¨¢tase entre v¨ªas do tren, ru¨ªnas e osamentas de boi. Mais, tan importante ¨¦ a artista como a personaxe. Mais esta non ¨¦ a¨ªnda a estaci¨®n de parada de Maruja. Ela consegue unha bolsa para estudar escenograf¨ªa en Par¨ªs e al¨ª exp¨®n esa obra s¨²a e alterna con Max Ernst, Andr¨¦ Bret¨®n, Pablo Picasso... ? un tempo no que os artistas forman bandos, como os paxaros, para protexerse, animarse uns aos outros e voar.

Tampouco ¨¦ esta a¨ªnda a estaci¨®n definitiva para Maruja Mallo. Comeza a facer cer¨¢micas e frecuenta o campo castel¨¢n, entra en contacto con aquel mundo campesino e coa experiencia daquela natureza e paisaxe. "Observo as construci¨®ns campesi?as, a ¨ªntima estrutura dos froitos e das espigas, a arquitectura dos animais dos nosos campos da Espa?a". Isto d¨¢ lugar a unha serie de traballos que se desenvolver¨¢n durante moitos anos, tam¨¦n en Am¨¦rica, baixo o t¨ªtulo La religi¨®n del trabajo.

O golpe dos xenerais nacionalistas en 1936 c¨®llea na Galiza, onde vi?era formando parte das Misi¨®ns pedag¨®xicas republicanas, unha empresa colectiva para levar a cultura ao pobo, ¨¢s vilas e ¨¢s aldeas. Logo duns meses, que pasa en Vigo onde ¨¦ acollida e imparte aulas de pintura, d¨¢ pasado a Portugal e de al¨ª, no ano 1937, marcha cara ao Buenos Aires que a tanta xente nosa acolleu.

Al¨ª int¨¦grase axi?a nos circu¨ªtos art¨ªsticos e al¨ª, como o gran Lu¨ªs Seoane ou Manuel Colmeiro, impl¨ªcase na denuncia do fascismo nacionalcat¨®lico, non pinta sen¨®n que escribe en La Vanguardia, na Barcelona republicana, unha longa e demorada denuncia dos crimes que cometeron na Galiza os sublevados: Relato veraz da realidade de Galicia. "Na Galiza ao producirse a rebeli¨®n, nos primeiros d¨ªas do criminal atentado, comezou a era do terror". Con Seoane e Eduardo Blanco Amor, colabora como escen¨®grafa nunha Cantata na tumba de Garc¨ªa Lorca, escrita por Alfonso Reyes ("No nome de Galicia, dos nosos intelectuais mortos").

O que segue logo ¨¦ o exilio, unha nova vida americana. E desexa vivir unha nova vida, esquecendo "os restos insepultos da Idade Media", que deixara atr¨¢s do oc¨¦ano Atl¨¢ntico. Viaxa polo Uruguai, por Chile, deixa que lle entren as paisaxes, os mares daquelas novas terras. Pinta murais, novas series de cadros con motivos mari?os, bailarinas, m¨¢scaras, cabezas de muller. A vida vai pasando, 24 anos de exilio.

Volve a Madrid no ano 61 e fai a s¨²a primeira exposici¨®n de volta. Mais aquel Madrid non ten un lugar aca¨ªdo para aquela muller. Aquel cidade ¨¦ unha sombra, a dun Madrid asasinado. Non ha ser at¨¦ a morte do aut¨®crata que a s¨²a obra te?a a recepci¨®n que merece como parte da historia art¨ªstica espa?ola e ser¨¢ no ano 1982 cando reciba a medalla de ouro das Belas Artes. No ano 93 o Centro Galego de Arte Contempor¨¢neo (CGAC) ded¨ªcalle unha retrospectiva. E no ano 95 morre aquela sombra chinesca dunha outra Espa?a, m¨¢is libre e moderna, que foi asasinada, a sombra esvaeuse e as cinzas foron repartidas polo mar de Viveiro.