Historia do baile agarrado

Se a cultura ¨¦, por non ir m¨¢is lonxe que o dicionario, o conxunto de modos de vida e costumes, co?ecementos e desenvolvemento art¨ªstico dunha ¨¦poca ou grupo social, a verbena parece que o ¨¦. Mesmo cultura popular. A asistencia a concertos das orquestras nas verbenas ¨¦ a actividade cultural, deportiva ou de lecer m¨¢is practicada en Galicia, e a ¨²nica que ten m¨¢is porcentaxe de participantes (o 63,6% da poboaci¨®n asiste algunha vez ao ano) que de non participantes.

Claro que ¨¦ dif¨ªcil zafar, porque ¨¦ a ¨²nica oferta que ten segura ao p¨¦ da casa, unha ou d¨²as veces ao ano, calquera habitante de calquera localidade por pequena que sexa. E se nin sequera est¨¢ claro cantos milleiros de festas hai en Galicia (si de comisi¨®ns de festas: 2500), tampouco hai un censo de orquestras. Segundo as fontes de 200 a 300. Ou as que faga falta, porque mesmo se crean especificamente para a tempada alta. Un fen¨®meno que empezou a ser reco?ecido no FIOU, o primeiro Festival Internacional de Orquestras de Galicia celebrado hai d¨ªas en Cea.

Naceron a partir da conversi¨®n do gaiteiro solitario en d¨²o

A orquestra Los Sat¨¦lites foi sempre propiedade dos seus m¨²sicos

En Galicia, o que hoxe ¨¦ a meirande expresi¨®n do baile outdoor naceu, segundo o especialista en orquestras Xurxo Souto -neto e sobri?o de fundadores de Los Sat¨¦lites) da conversi¨®n a comezos do s¨¦culo XX do gaiteiro solitario en d¨²o (gaita e tamboril). 20 anos despois, Os Gaiteiros de Soutelo e os Trinta de Trives (porque eran catro, pero tocaban coma trinta) inventaron o cuarteto de gaita. Unha deriva imparable cando se xuntou con outra revoluci¨®n: o agarrado. O baile, que ata ent¨®n -polo menos en Galicia- era unha danza colectiva, empezou a ser un pasatempo de contacto pese -ou por- ¨¢ oposici¨®n dos curas. Segundo conta Souto, os cuartetos de gaitas reforz¨¢ronse co metal, saxof¨®ns ou clarinetes, e apareceron as m¨²sicas. Tam¨¦n as incursi¨®ns das orquestras das cidades no campo. Da rivalidade entre unhas e outras sa¨ªron h¨ªbridos, como a Orquestra Spallant (antes Os Espallantes).

Pero o que conformou o fen¨®meno orquestra tal e como o co?ecemos foi a electricidade: "A amplificaci¨®n foi importante para os m¨²sicos, pero foi fundamental para a aparici¨®n do verdadeiro rei do baile: o vocalista, o animador", conta Xurxo Souto no texto de A ritmo de orquestras, a exposici¨®n que ilustrou as r¨²as de Cea durante o FIOU.

A ritmo de orquestras menciona como pioneiras a Variedades, nacida na zapater¨ªa Mario de Viveiro en 1930, e a Los Sat¨¦lites, que xurdiu en 1938 nunha academia de baile, e a¨ªnda existe. "? porque conserva o selo do seu fundador [o saxofonista Manuel Otero Mari?as, Lolito], que quer¨ªa unha orquestra que soara ben, que fose seria musicalmente", dic¨ªa Sito Sedes, un dos seus animadores emblem¨¢ticos, en novembro pasado, cando celebraron o seu 70? aniversario. Quizais influ¨ªu tam¨¦n a estrutura empresarial: a orquestra foi sempre propiedade dos seus m¨²sicos, e os que se ¨ªan vend¨ªan a s¨²a parte aos que entraban.

A m¨²sica era daquela unha oportunidade de promoci¨®n para os rapaces m¨¢is inquedos. O malo era o custe dos instrumentos. Os pais de Marcial, un dos ventos cl¨¢sicos de Los Sat¨¦lites, venderon unha vaca para comprarlle ao cativo o clarinete. Manuel Eiroa foi un dos fundadores, conta seu neto, porque cando ti?a 15 e traballaba cargando area para as obras, un irm¨¢n emigrado en Nova York mandoulle os cartos para mercar un saxof¨®n. A conquista dos medios de transporte foi outro paso no proceso de extensi¨®n do fen¨®meno. Os primeiros motorizados parece ser que foron Os Gaiteiros de Soutelo, aos que un fan con posibles lles regalou en 1920 un Ford, pero durante moitos anos as orquestras viaxaban como o p¨²blico, en coche de li?a, ou mesmo en bicicleta. E os pioneiros nunca son comprendidos de todo. O estudio feito polo neto de Manuel Eiroa conta que a Antonio, da orquestra Los Mallos da parroquia coru?esa de Fe¨¢ns, un amigo mec¨¢nico ofreceulle un Hispano-Suiza no que cab¨ªan todos. En canto o aparcou na eira da casa, sa¨ªu o pai e mandouno f¨®ra porque un coche era cousa de ricos, "e ti es un obreiro, un labrador".

A guerra supuxo, coma en todo, un par¨®n, pero a posguerra non matou as orquestras. Determinou que os m¨²sicos, igual que os demais traballadores, emigraran, pero neste caso para ben. "Os invernos son duros e c¨®mpre buscar novos escenarios. O acorde¨®n de Diosi?o chega a Finlandia, Los Espa?oles trunfan en Xap¨®n. Nos seus retornos enchen as verbenas de vangarda e modernidade, como a m¨²sica tropical, moito antes de que en Nova York se inventara a palabra 'salsa", relata Xurxo Souto. Cando, despois da m¨²sica, a econom¨ªa deixou a autarqu¨ªa a mediados dos 60, foi a (primeira) ¨¦poca dourada das orquestras, e dos seus vocalistas, desde ?lvaro Pita a Finita Gay -a primeira muller nos palcos- e sobre todo, Pucho Boedo, o animador que compartiu escenario en Par¨ªs con Jacques Brel. Ou Ana Kiro, a ra¨ª?a indiscutible do fen¨®meno de difusi¨®n previo a internet: as casetes nas gasolineiras.

As orquestras, unha atracci¨®n cara e en directo -hoxe cobran de 1.000 a 18.000 euros, por actuaci¨®n, dependendo da categor¨ªa e data- mesmo deron superado a competencia doutro fen¨®meno: as discotecas. Foi a comezos dos oitenta, cando o neto do fundador dunha das formaci¨®ns cl¨¢sicas, a Par¨ªs de Noia, deu coa chave para encher outra vez os campos da festa: o espect¨¢culo total. Repertorio cl¨¢sico mesturado cos hits radiof¨®nicos, coreograf¨ªas, grandes efectos escenogr¨¢ficos, milleiros de vatios de luz e son. Primeiro foi a Par¨ªs de Noia e logo as demais. A debe festa continuar.