Domingo Font¨¢n, matem¨¢tico sublime

Galicia ou Galiza ¨¦ e mais foi unha preocupaci¨®n, unha pasi¨®n ou mesmo unha obsesi¨®n para moitas persoas. Houbo un tempo no que para alg¨²ns a semente desa preocupaci¨®n prendeu neles coa xeograf¨ªa, en vendo por primeira vez un mapa, a Carta Geom¨¦trica de Galicia de Domingo Font¨¢n.

Adri¨¢n Solovio, o personaxe en que se retrata a si mesmo Otero Pedrayo na novela Arredor de si, remata a s¨²a peregrinaci¨®n por Espa?a e Europa diante do leito no que est¨¢ a finar o seu t¨ªo, quen lle pide que ilumine coa candea o mapa de Font¨¢n para que el poida pasar a a s¨²a man polos nomes dos lugares co?ecidos. E as¨ª ¨¦ como comeza a nova vida de Solovio, descubrindo Galiza no debuxo exacto do pa¨ªs. Cunqueiro lembra que o tropezou un d¨ªa nos corredores do instituto de Lugo: "Fue mi gran encuentro con mi pa¨ªs gallego: all¨ª estaba mi tierra, la tierra de mi vocaci¨®n y de mis d¨ªas, la tierra temporal y la eterna [...]. All¨ª me detuve a contemplar las comarcas conocidas [...]". E Castelao fixou no Sempre en Galiza, "para uns a Terra ¨¦ o pequeno berce no que naceron: apenas un fermoso val [...]. Para outros, a Terra ¨¦ tan grande que soamente alcanzan a vela no mapa de Font¨¢n". A imaxinaci¨®n da xente de aqu¨ª ten un lugar para esa idea po¨¦tica, "a Terra", mais quen lle tirou un retrato axustado por primeira vez foi o matem¨¢tico Domingo Font¨¢n Rodr¨ªguez.

Otero, Cunqueiro ou Castelao lembran a impresi¨®n que lles causou o mapa

Entrou nos grupos liberais de Santiago mentres estaba na universidade

Do seu mestre recibiu a tarefa de levantar a carta xeogr¨¢fica de Galicia

Foi tam¨¦n pol¨ªtico activo, deputado por Pontevedra e Lugo

Naceu na Porta do Conde, concello de Portas, no 1788. Estivo en Noia, ao p¨¦ do seu t¨ªo cura que o educou en saberes moi diversos, conservou toda a vida ese interese polo estudo de cousas tan dis¨ªmiles como a teolox¨ªa, a matem¨¢tica, as leis, a lingua francesa, a filosof¨ªa, a lingua castellana e todo o referente a Galiza. Font¨¢n foi o retrato calcado dun humanista. Matriculouse en Filosof¨ªa e entrou as¨ª na Universidade de Santiago, ¨¢ que pertenceu boa parte da s¨²a vida, e incorp¨®rase aos grupos liberais da cidade. Humanista e liberal, implicado na loita pol¨ªtica. Iso tr¨®uxolle serios problemas persoais e profesionais en distintos momentos da s¨²a vida. E iso, tras a chegada do reaccionario rei Fernando VII, conduciuno a el e a outros profesores membros da masoner¨ªa santiaguesa ante un tribunal universitario acusado de "formar parte del n¨²mero de los corifeos del Partido Liberal (o lo que es lo mismo, de los traidores al Rey)". Foi absolto da acusaci¨®n e conservou a praza de profesor universitario nesa ocasi¨®n, anos m¨¢is tarde ser¨ªa novamente sancionado e "purificado".

Foi disc¨ªpulo de Jos¨¦ Rodr¨ªguez Gonz¨¢lez, "o matem¨¢tico do Berb¨¦s". Rodr¨ªguez impartira aulas na universidade de Gottinga, fixera medici¨®ns xeod¨¦sicas para a armada brit¨¢nica, ensaiara a triangular o meridiano entre Dunkerke e Barcelona, fora convidado polo tzar das Rusias para astr¨®nomo e recibira os encargos de levantar o mapa da Pen¨ªnsula e fixar un novo sistema de pesos e medidas. Tam¨¦n recibiu represalias polo seu compromiso coas ideas liberais. P¨®dese dicir que a posterior vida p¨²blica de Font¨¢n vai ser unha continuidade plena da do seu mestre, os mesmos ideais e af¨¢ns. At¨¦ foi calcando os seus pasos profisionais: ga?ou a praza de catedr¨¢tico de Matem¨¢ticas Elementais e ao ano seguinte ocupa a c¨¢tedra de Rodr¨ªguez Gonz¨¢lez, "Matem¨¢ticas Sublimes".

E do seu mestre recibiu a s¨²a gran tarefa, levantar a carta de Galiza segundo un m¨¦todo cient¨ªfico, a triangulaci¨®n xeod¨¦sica; o sistema de medici¨®n co que xa se dese?ara o mapa de Francia hab¨ªa tempo e co que se estaban a dese?ar os doutros reinos europeos. Sen outro respaldo que o da universidade e as achegas dalg¨²ns amigos, o mapa ¨¦ unha faza?a cient¨ªfica pr¨¢cticamente solitaria. "Levantar la Carta Geogr¨¢fica de un reino es emprender una obra original en su clase, y en nada parecida a los mapas que diariamente se publican. No se recurre para ello a datos ajenos cuya exactitud no est¨¦ comprobada; es forzoso adquirirlos sobre el terreno, traslad¨¢ndose a el para dibujarle; elegir las estaciones o v¨¦rtices de los tri¨¢ngulos que a manera de una red han de abarcar toda su extensi¨®n [...]".

Un traballo de tal envergadura que ti?a de ser realizado por un s¨® individuo obrigouno a ir pouco e pouco e dun xeito moi dom¨¦stico. Comezou establecendo a primeira estaci¨®n xeod¨¦sica no pombal dun amigo nunha aldea do concello de Ordes. A continuaci¨®n, en 1817 fai a medici¨®n astron¨®mica e xeom¨¦trica da torre Berenguela, tres anos despois comeza a triangulaci¨®n do territorio. Foron moitos esforzos interrumpidos facendo campa?as de ver¨¢n, aproveitando as vacaci¨®ns universitarias, que concluir¨¢n en 1834, cando lle entrega formalmente a Carta ¨¢ ra¨ª?a rexente Mar¨ªa Cristina. "[...] aspirando tan s¨®lo a ser ¨²til a Galicia consagr¨¦ a este objeto mis ahorros, mi salud y mis tareas cient¨ªficas por m¨¢s de docena y media de a?os, logrando resultados que sabr¨¢ apreciar la posteridad cuando se sometan ¨¢ la censura p¨²blica la Carta Geogr¨¢fica de este antiguro reino y las operaciones que le sirvieron de base [...]".

A¨ªnda hab¨ªa ter dificultades para poder imprimir a Carta coa escala desexada, v¨¦ndose obrigado a viaxar a Francia para supervisar o traballo. Por¨¦n, unha vez finalizada comezou unha nova ¨¦poca na cartograf¨ªa espa?ola caracterizada polo rigor cient¨ªfico e, tam¨¦n, pola introduci¨®n do sistema m¨¦trico decimal.

Con todo recibir represalias e atrancos da monarqu¨ªa reaccionaria, na demora dos traballos de medici¨®n para a Carta tam¨¦n influiu a s¨²a actividade en toda canta cousa p¨²blica hab¨ªa. Al¨¦n do traballo universitario e das medici¨®ns xeod¨¦sicas, foi secretario da Deputaci¨®n Provincial de Galicia en 1820 e cando o Reino foi dividido en catro provincias pasou a ser secretario da Deputaci¨®n da Coru?a. No 1826 encarg¨®uselle a delimitaci¨®n municipal e xudicial da Galiza e tres anos despois o trazado de todas as estradas que eran para abrir, Font¨¢n foi non s¨® quen retratou o territorio do pa¨ªs sen¨®n o dese?ador das s¨²as comunicaci¨®ns. Posteriormente, en 1860, tr¨¢zase a li?a do primeiro cami?o de ferro entre Santiago e Carril e o enxe?eiro Tom¨¢s Rumbal reco?ece que ¨¦ "sacado del excelente mapa de Galicia hecho por el distinguido se?or Don Domingo Font¨¢n".

Foi tam¨¦n un pol¨ªtico activo, deputado por Pontevedra, por Lugo e por Pontevedra novamente. A ideolox¨ªa que formou a Font¨¢n, do mesmo xeito que aos seus contempor¨¢neos liberais, a¨ªnda non contemplaba a Galiza politicamente, mais o seu co?ecemento polo mi¨²do da situaci¨®n que viv¨ªa o reino deulle unha visi¨®n que podemos chamar galeguista. As¨ª, o seu inxente labor como deputado f¨ªxoo conscientemente desde un "perspectivismo pol¨ªtico gallego".

E foi un empresario non menos activo en distintos momentos da s¨²a vida. Xunto co seu irm¨¢n, herdou do seu pai e do seu t¨ªo, o cura de Noia, acci¨®ns nunha papeleira en Lousame. Ambos os dous irm¨¢ns acabaron por facerse con toda a propiedade da empresa. O seu enderezo en Compostela almacenaba toneladas de trapos vellos para facer papel. Puxou tam¨¦n pola contrata para ser o distribuidor de papel na provincia da Coru?a. Por eses anos, f¨ªxose retratar por Esquivel, o pintor real, mostrando orgulloso o seu comp¨¢s na man sabia. A¨ªnda hab¨ªa participar nunha empresa que simbolizaba as arelas de progreso e os novos tempos, xunto con outros dous socios conseguiu a concesi¨®n do ferrocarril compostel¨¢n. A¨ªnda far¨¢ un ¨²ltimo estudo para a construci¨®n dun ferrocarril entre Santiago, Betanzo e Ferrol.

Polo medio inn¨²meras tarefas, encargas e responsabilidades. Bibliotecario e presidente da Sociedade Econ¨®mica de Amigos do Pa¨ªs santiaguesa, membro da Societ¨¦ de Geographie, director do Observatorio Astron¨®mico de Madrid, da Escola de Enxe?eiros e Xe¨®grafos... Morreu nos ba?os de Cuntis a onde acudira por aliviar as dores dunha "cistite aguda", segundo o diagn¨®stico m¨¦dico. "A las diez de la ma?ana del d¨ªa veinte y cuatro del mes de Octubre, a?o de mil ochocientos sesenta y seis, fue servido Dios nuestro Se?or llamar a juicio el alma de Don Domingo Font¨¢n", escribiu o p¨¢rroco. Caso de haber ese xu¨ªzo os vivos deberiamos acudir a testemu?ar que foi un galego bo e xeneroso e que, se por el for, o noso pa¨ªs hab¨ªa estar doutro modo de como est¨¢.