Emigrar ao mar dos viquingos

No transbordador que navega a trav¨¦s do Mar do Norte para unir a cidade danesa de Romo e a illa alem¨¢ de Sylt tam¨¦n traballan galegos. Fac¨ªano, polo menos, entre outubro de 1993 e marzo de 1994. Da experiencia laboral de Lu¨ªs Lomba, O Haia, e das horas de VHS que el mesmo gravou coa videoc¨¢mara a bordo do barco, o cineasta guard¨¦s Xurxo Chirro extraeu un filme ensaio sobre o mundo do traballo, a comunicaci¨®n, o dispositivo cinematogr¨¢fico, a intuici¨®n pict¨®rica ou a camarader¨ªa. "Un documento sobre a emigraci¨®n galega no norte de Europa", resume sumariamente o d¨ªptico co que Vikingland se anunciou o pasado mes de xullo no Festival Internacional de Documental de Marsella.

"O material sempre estivo a¨ª, mirando para min", explica, v¨ªa correo electr¨®nico, Chirro (A Guarda, 1973). Ref¨ªrese ¨¢s catro fitas de v¨ªdeo coas que O Haia agasallou ao seu pai a mediados dos noventa. Era, ao xeito do cinema de emigraci¨®n que estudou Manuel Gonz¨¢lez, o seu modo de fixar a memoria dos labores compartidos no Mar do Norte. "No 2007 mudei o reprodutor de v¨ªdeo polo de deuved¨¦", relata, "e antes de desfacerme das cintas rotuladas enigmaticamente Vikingland visionei o seu contido". Xurxo Chirro def¨ªneo sen voltas: "15 horas de imaxes fascinantes". Esa foi a materia prima dunha obra que pasar¨¢ a finais de outubro polo certame de Jihkava, na Rep¨²blica Checa, e despois polas pantallas de Cineuropa -estrea galega-, polo festival de Xix¨®n ou no arxentino de Mar del Plata.

"Non quer¨ªa artellar unha historia coas imaxes, sen¨®n ampliar a que tra¨ªan"

"As mi?as ¨²nicas referencias foron literarias", explica Xurxo Chirro

As orixes formais de Viking-land at¨®panse lonxe da sobria e medida proposta final. "Nun principio, a idea era facer algo m¨¢is convencional", exp¨®n o director, "con entrevistas, mesturar material novo co vello. Mais decateime de que o material era aut¨®nomo". Chirro cita, as¨ª, a cineastas habelenciosos coa metraxe atopada e cos arquivos -P¨¦ter Forg¨¢cs, Alan Berliner ou Bill Morrison-, pero ¨¦ para distanciarse: "En Vikingland non quero artellar unha nova historia a partir do material atopado, sen¨®n amplificar a que xa est¨¢ nel". Na revisi¨®n dos rexistros do Haia, s¨® interrompidos na montaxe por discretos cartaces que anuncian as diferentes secci¨®ns da pel¨ªcula, detectou o paso do tempo nas marcas de humidade e f¨ªxoas constar. "Esas perturbaci¨®ns ti?an que formar parte do proxecto".

Vikingland funciona como diario de abordo dun obreiro do Mar do Norte. "A emigraci¨®n fala en primeira persoa e Lu¨ªs quer¨ªa amosar aos seus familiares como era o seu traballo, para que comprendesen a s¨²a ausencia do fogar", condensa Xurxo Chirro. Ao cabo, engade, "a emigraci¨®n non era facer turismo". Nada no filme chama a esa confusi¨®n. O Haia est¨¦ndese no seu labor coti¨¢n e esmi¨²za as tarefas laborais, gr¨¢vase transportando mercador¨ªa no interior do pailebote -o seu cometido concreto-, fala ao obxectivo do aparello na soidade do camarote e presenta aos seus compa?eiros a c¨¢mara.

Sempre dacabalo entre o seu galego do Baixo Mi?o e o alem¨¢n que domina mesmo para espetar brincadeiras, o protagonista de Vikingland exterioriza carisma e divertida soltura. "Este mecanismo ofrece outra dimensi¨®n da realidade, porque o operario gr¨¢vase a si mesmo", anota Chirro, "e eu sempre estarei agradecido a Luis por que me permitise facer p¨²blica boa parte da s¨²a intimidade".

Axustar 15 horas de brutos nos cen minutos que dura Viking-land foi, talvez, o maior desaf¨ªo, pr¨¢ctico e te¨®rico. "Ao cortar, pregunt¨¢balle ao material para que os cortes parecesen primixenios, realizados polo propio Haia", conta. As secuencias f¨®ronse as¨ª conformando neste filme de montaxe que, segundo relata o tam¨¦n cineasta Alberte Pag¨¢n no ensaio Vikingland, pel¨ªcula perfecta, co?eceu unha ducia de versi¨®ns. Algunha de case catro horas. "Suced¨ªanse ao mesmo tempo que se reduc¨ªa a metraxe", puntualiza Chirro, "e ¨ªa escollendo os mellores planos". Ning¨²n excesivamente censur¨¢bel: o consello dun compa?eiro alem¨¢n sobre a necesidade de que a videoc¨¢mara se mova o menos pos¨ªbel serve "para que as imaxes te?an unha calidade impropia dun afecionado". Da cea a bordo da Noiteboa de 1993, en plano fixo, aos tr¨¢vellins polas dependencias hosteleiras do buque e ¨¢s confesi¨®ns en primeiro plano do Haia, a fita consegue un relato duro e c¨¢ndido da vida da emigraci¨®n en tempos en que o relato oficial de Galicia clausurara esa posibilidade. E sen concesi¨®ns aos manierismos televisivos que estandarizan o x¨¦nero documental.

"Pretend¨ªa facer unha historia de aventuras decimon¨®nica", lembra, "e a¨ª xurdiu Moby Dick, unha ficci¨®n documentalizada. Pero para min o importante era o contrario: un documental con fa¨ªscas de ficci¨®n". A sombra de Melville, con todo, existe. Unha frase da novela abre o pasqu¨ªn promocional -"D¨¦ronnos por perdidos"- e, segundo Xurxo Chirro, a estrutura, a focalizaci¨®n, o retrato psicol¨®xico ou a simbolox¨ªa tam¨¦n abeberan no cl¨¢sico da literatura estadounidense. E ¨¦ con esas teas que teceu, de novo en palabras de Pag¨¢n, "unha grande obra galega, mesmo no contexto global". Ese lugar onde o novo cine sobrevive ¨¢s circunstancias asfixiantes do audiovisual: "Actualmente hai un sistema caduco e dependente que est¨¢ en plena fractura: a crise, a TVG desaparece, as axudas minguan... Agora s¨® hai a posibilidade de repensarse e dar cabida a outras maneiras de producir e de crear. Vikingland pode ser un bo exemplo".