A literatura hai dous mil anos

A literatura cl¨¢sica contin¨²a a emitir sinais descifr¨¢beis no tempo en que o capital non d¨¢ recuperado a taxa de ga?o. Hai dous mil, tres mil anos, que Publio Virxilio Mar¨®n redactaba un poema, a cuarta buc¨®lica, practicamente contempor¨¢neo: "Xa chega o final dos tempos que Sibila agoirara / Un grande ciclo de s¨¦culos de novo comeza". E se Virxilio, aquel que guiou a Dante polo inferno, ecoa de novo en galego, ¨¦ grazas ao labor de traduci¨®n de Xo¨¢n Fuentes Castro. O poeta escribiu as Buc¨®licas en lat¨ªn 50 anos antes de que Xesucristo entrase no escenario da historia e agora, na edici¨®n que Toxosoutos v¨¦n de enviar ¨¢s librar¨ªas, conforman o ¨²ltimo episodio do trasvase entre as letras grecolatinas do mundo antigo e o galego actual.

En Catalu?a, a colecci¨®n Metge publica os cl¨¢sicos dende 1923

O Consello da Cultura abeirar¨¢ un arquivo dixital de versi¨®ns en galego

De Carlos: "Existe unha tradici¨®n e, malia todo, v¨¦monos nos textos"

As eivas, di G¨®mez Pato, ve?en de que "non houbo Renacemento"

Malia toda esa ret¨®rica trascendente que, por veces, envolve o traballo cos cl¨¢sicos, Fuentes Castro (O Grove, 1932) escapa do funcionalismo. "?s veces fanse cousas que non son necesarias, pero que nos dan unha visi¨®n diferente da vida, do que fomos e do que puidemos ser", exp¨®n. El, que xa pasou ao galego o Ling¨¹¨ªstica e colonialismo de Louis-Jean Calvet ou o Tractatus de Wittgenstein, confesa que si, que ama a Virxilio -de pr¨®xima publicaci¨®n ¨¦ a s¨²a versi¨®n da Eneida e xa comezou coas Xe¨®rxicas- pero que, por¨¦n, non o considera "o pai de Occidente". Si unha figura esencial na "configuraci¨®n moral" de Europa. Tan esencial que o profesor Xos¨¦ Ant¨®n L¨®pez Silva tam¨¦n ultima a s¨²a traslaci¨®n da Eneida e as traduci¨®ns parciais ao galego do poeta campesi?o suced¨¦ronse dende que, en 1898, Florencio Vaamonde Lores abriu a billa.

"No meu labor de traduci¨®n tam¨¦n hai o aspecto de ser galego", xustifica Fuentes Castro, "porque, ademais, non hai traduci¨®n sistematica ¨¢ nosa lingua". Co punto morto ao que chegou a colecci¨®n Cl¨¢sicos en Galego, titelada polo latinista Manuel D¨ªaz y D¨ªaz (1924-2008) e partillada pola Xunta e a editorial Galaxia, ningu¨¦n se ocupa de reinterpretar para o galego o susbtrato da cultura occidental. "En calquera outro pa¨ªs, proliferan as traduci¨®ns de cl¨¢sicos", explica a profesora da Universidade de Santiago Helena de Carlos (Cenlle, 1964). Mesmo en linguas sen Estado que as ampare: a serie Bernat Metge, fundada por Francesc Camb¨®, leva dende 1923 acollendo as versi¨®ns catal¨¢s dos escritores da Grecia antiga e da Roma imperial. "En Espa?a, a situaci¨®n s¨® comezou a variar coas edici¨®ns de Gredos, que sobre todo son valiosas pola s¨²a gran amplitude de textos", engade.

Ela mesma tradutora da Consolaci¨®n da filosof¨ªa de Boecio -en Cl¨¢sicos en Galego-, De Carlos codirixe, coa tam¨¦n docente Teresa Amado, a que ser¨¢ a versi¨®n dixital da iniciativa de D¨ªaz y D¨ªaz e que estar¨¢ abeirada polo Consello da Cultura Galega. "Tr¨¢tase de dar a co?ecer unha literatura dif¨ªcil, complexa, moi afastada da nosa realidade", anota, "pero na que segue habendo f¨ªos con n¨®s". Por caso, di, os poemas de Catulo a¨ªnda fascinar aos seus alumnos de lat¨ªn. Desbocado, directo, sen veos, sexualmente materialista, Catulo existe en galego da man de Xos¨¦ Manuel Otero e de Cl¨¢sicos en Galego. Igual que Arist¨®fanes, Ovidio, Cicer¨®n, Marcial ou S¨®focles.

"Existe unha tradici¨®n literaria e, malia todo, reco?ecemos cousas neses textos", insiste. Ao cabo, o mundo do que falan ¨¦ moi o outro: "Debemos ter presente que se trata dun mundo previo a calquera idea dos dereitos humanos". E a¨ªnda as¨ª, viven. Const¨¢tao Ra¨²l G¨®mez Pato (Ourense, 1966), que se encargou dunha rigorosa e completa edici¨®n de Safo. Cantos e fragmentos (Positivas, 2008) revela unha escrita do erotismo non normativo, constru¨ªda entre o s¨¦culo VII e VI a.C. e en grego. "Os cl¨¢sicos seguen vixentes", non dubida G¨®mez Pato, "e non podemos desco?ecer ese elo". Profesor en secundaria, os seus estudantes, asegura, "len a Il¨ªada e a Odisea, e fano con gusto". Pon un exemplo: a adaptaci¨®n co que o autor italiano Alessandro Baricco se colocou en 2005 no alto das listaxes de vendas, Homero, Il¨ªada. "A Il¨ªada ¨¦ un libro co?azo", afirma con certa sorna, "e vai Baricco, ad¨¢ptao e v¨¦ndese moito".

Agora matiza unha antolox¨ªa da Antolox¨ªa Palatina, a c¨¦lebre escolma de epigramas recollidos no per¨ªodo que vai da Grecia cl¨¢sica ¨¢ bizantina, para Libros da Frouma. Tampouco lle prace a inexistente pol¨ªtica de traduci¨®n das literaturas grecolatinas. "En Galicia non houbo Renacemento e nin S¨¦culo de Ouro, cando nas outras literaturas europeas se acometeron as primeiras versi¨®ns dos cl¨¢sicos", arg¨²e. Non se subsanou a eiva e ao campo literario galego "f¨¢ltalle unha colecci¨®n especializada, como existe noutras partes". El mesmo se ¨ªa encargar dunha li?a editorial espec¨ªfica en Rinoceronte, pero o proxecto fica, de momento, paralizado. "Non pode ser, por exemplo, que os tres piares fundamentais grecolatinos s¨® estean en meritorias versi¨®ns, pero moi vellas e con pouco criterio filol¨®xico", opina. O Homero da Odisea e da Il¨ªada di en galego pola labor de Evaristo de Sela, en volumes descatalogados e no seu d¨ªa publicados polo Consello da Cultura. A Eneida traduciuna fragmentariamente Florencio Vaamonde Lores. Os outros intentos que existen fican in¨¦ditos.

A situaci¨®n empeora ao botar a vista contra o ensino. As humanidades caen en desgraza nos novos planos de estudos, virados ao economicismo e conectados co mundo empresarial, e non hai espazo para linguas sen uso oral. A editorial Rodeira xa non reedita o ¨²nico libro de texto de lat¨ªn en galego nin Ba¨ªa o de grego antigo. Tampouco o tam¨¦n ¨²nico diccionario Carracedo galego-lat¨ªn. "? unha m¨¢goa que se perdan materiais que xa existen", l¨¢iase Ra¨²l G¨®mez Pato, "por falta de apoio".

As¨ª o estado de cousas, a canteira de tradutores seca. M¨¢is a¨ªnda en grego antigo. A titulaci¨®n de Cl¨¢sicas da Universidade de Santiago colleita seis ou sete licenciados por ano. E, segundo a profesora Helena de Carlos, "este traballo requiren unha certa formaci¨®n". O cheiro a lat¨ªn, esa apostila habitual na cr¨ªtica ¨¢ traduci¨®n dos cl¨¢sicos, non resulta doada de evitar. "As estruturas ling¨¹¨ªsticas son moi diferentes e hai que achar un compromiso entre os usos do idioma cl¨¢sico e os usos da nosa lingua na actualidade". Porque se trata de fedellar no lat¨ªn e no grego antigo como refrencias e non empregar, como acontece por exemplo co Banquete de Plat¨®n que publicou Xuntanza, coa edici¨®n en castel¨¢n de Gredos. "Que cultura occidental non ten os cl¨¢sicos no seu idioma?", concl¨²e, cunha interrogaci¨®n, De Carlos.