As dificultades de pensar ¨¢ contra

Unha xenealox¨ªa apurada do intelectual como figura p¨²blica en tempo de crise comeza, probabelmente, no affaire Dreyfus e na tomada de posici¨®n do escritor ?mile Zola. Eu acuso, escribiu no xornal L'Aurore en 1898. O autor de Xerminal, practicante da novela proletaria, desmarc¨¢base con aquel artigo do antisemitismo dominante na Francia finisecular. O concepto e a s¨²a praxe atravesa despois a grave e violenta cesura da Guerra Civil Europea. Un div¨ªdese en dous: os traballadores do co?ecemento col¨®canse a ambos os dous lados, co fascismo ou contra o fascismo. No longo 68, cara adiante e cara atr¨¢s, volve emerxer, de novo en Francia, e Jean-Paul Sartre pon rostro ao pensador rebelde. Co refluxo dos movementos progresistas e o avance do neoliberalismo, os tribunos non desaparecen, pero pasan ao campo conservador. Ese ¨¦ o contexto que implosiona coa ca¨ªda de Lehman Brothers e a perda de taxa de ga?o, que co?ece os seus espectros en Galicia. Existe a¨ªnda lugar, nunha sociedade onde a comunicaci¨®n se fragmenta, para reeditar a intervenci¨®n intelectual nos asuntos da cousa p¨²blica?

Villanueva: "A evoluci¨®n capitalista confirma a Escola de Francfort"

"Na econom¨ªa f¨ªxose forte o co?ecemento funcional ao capital", di Vence

Carracedo: "Unha farmac¨¦utica nunca investigar¨¢ enfermidades raras"

Do Cebreiro: "A ciencia m¨®vese entre pares, como se transfire?"

"Os tempos son novos, e 140 caracteres non parecen ser o mellor formato para sentar c¨¢tedra", respond¨ªa recentemente o escritor Alberto Lema (Vimianzo, 1975) a unha enquisa no blog de cr¨ªtica cultural Quantas letras para um rio, "a¨ªnda as¨ª, estamos certos de que despois desta crise a esquerda volver¨¢ a ter moito que dicir, e non ser¨¢, abof¨¦, repeating Sartre". Contra esa tese parece reaxir, precisamente, o correo electr¨®nico remitido dende Panam¨¢ polo profesor da Universidade de Santiago de Compostela (USC) e secretario da Real Academia Espa?ola Dar¨ªo Villanueva (Vilalba, 1950). "M¨¢is que nunca ¨¦ a funci¨®n da reflexi¨®n cr¨ªtica deixar a torre de almaf¨ª", considera, "pola torre de control dos espazos abertos pola sociedade da informaci¨®n". Cun p¨¦ en McLuhan, cuxo popular A Galaxia Gutenberg v¨¦n prologar nunha edici¨®n universitaria, Villanueva non sit¨²a na crise a inflexi¨®n da funci¨®n da intelixencia individual no debate colectivo.

"M¨¢is que a crise, a evoluci¨®n do capitalismo", sinala quen foi reitor da USC, "confirma as predicci¨®ns feitas nas d¨¦cadas dos vinte e dos trinta pola Escola de Francfort". Ref¨ªrese ¨¢ cr¨ªtica ¨¢ industria cultural e ¨¢ mediaci¨®n "economicista" na produci¨®n art¨ªstica, literaria e intelectual despregada por Walter Benjamin, Max Horkheimer ou, sobre todo, Adorno. Pero a desaparici¨®n deses espazos de autonom¨ªa intelectual ¨¢ marxe da l¨®xica mercantil agr¨¢vase a partir da chegada ao poder de Ronald Reagan e Margaret Thatcher. O triunfo do paradigma neoliberal non acontece unicamente nas facultades de Ciencias Econ¨®micas, sen¨®n que se estende at¨¦ chegar a configurar o sentido com¨²n dominante en Occidente. Iso, xustamente, denuncia o catedr¨¢tico de Econom¨ªa Aplicada Xavier Vence (Rodeiro, 1961).

"Na econom¨ªa ¨¦ claro o que aconteceu", relata, "f¨ªxose forte un co?ecemento que trataba de ser funcional ao sistema capitalista e non ¨¢ verdade cient¨ªfica". O filme documental Inside Job tam¨¦n narra ese proceso que o profesor Vence leva un punto m¨¢is al¨¢: "A ciencia econ¨®mica someteuse ao dominio do capital financeiro e desprestixiouse como ciencia". O catedr¨¢tico, que non participou dos festexos e xa en 2005 publicou O fracaso neoliberal na Galiza (A Nosa Terra), relaciona a apolox¨ªa do financiarismo e "a desviaci¨®n metodol¨®xica" da s¨²a disciplina cos intereses da banca e con quen forzaban as pol¨ªticas a prol da econom¨ªa non produtiva.

Manter zonas de sombra para o mercado resulta, ao dicir de Vence, chave. "No p¨²blico hai outras l¨®xicas, diferentes da mercantil", sinala, "pero est¨¢n contaminadas polo privado". O beneficio a toda costa e o valor de cambio sobre calquera outro valor dificultan a investigaci¨®n ¨¢ procura de "verdades cient¨ªficas". A sanidade aparece como singular campo de probas desta contradici¨®n: "Nos hospitais a¨ªnda non manda o privado e, sen embargo, no farmac¨¦utico si". Sobre ese punto alerta igualmente o director da Fundaci¨®n Galega de Medicina Xen¨®mica, ?ngel Carracedo (Santa Comba, 1955). "Os poderes p¨²blicos deben detectar que ¨¢mbitos de investigaci¨®n son necesarios socialmente", indica.

? as¨ª como na consideraci¨®n dun dos xenetistas m¨¢is prestixiosos de Europa a instancia p¨²blica non pode desentenderse da produci¨®n intelectual. E pon un exemplo: "As enfermidades raras non te?en interese para as empresas farmac¨¦uticas porque non son negocio; os poderes p¨²blicos deben financiar esas investigaci¨®ns". No diagrama de Carracedo, que tam¨¦n se atopa ¨¢ fronte da ¨¢rea de xen¨¦tica da Universidade de Santiago, a empresa privada si ten un espazo. "Os poderes p¨²blicos, ademais, te?en entre os seus labores o de facilitar a transferencia do co?ecemento ¨¢s empresas e ¨¢ sociedade". ? dicir, exercer de ponte entre o intelectual e outros segmentos da sociedade. Na s¨²a versi¨®n, o co?ecemento cient¨ªfico ¨¦ "motor de progreso" e, en tempo de crise, m¨¢is.

"Non apostar por ese sector, estrat¨¦xico para competir, ¨¦ un erro", engade, antes de conclu¨ªr: "Hai quen pensa que se trata dun investimento a longo prazo, pero se se dan unhas boas e r¨¢pidas condici¨®ns de transferencia, obt¨¦?ense axi?a os beneficios". Tam¨¦n na universidade, pero na ¨¢rea a¨ªnda denominada das Humanidades, traballa Mar¨ªa do Cebreiro (Santiago de Compostela, 1976). Investigadora da literatura, poeta e ensa¨ªsta, a Do Cebreiro imp¨®rtanlle igualmente as v¨ªas que conectan a produci¨®n intelectual e o colectivo. "Por como funciona a estrutura do co?ecemento cient¨ªfico, m¨®vese m¨¢is en comunidades de pares, de especialistas", explica, "e o problema ¨¦ como transferir ese co?ecemento de pares ¨¢ sociedade". Non esquece matizar a cuesti¨®n: "Pero eu son unha defensora das estruturas de co?ecemento p¨²blicas e, ao cabo, do ideal ilustrado, a educaci¨®n universal, p¨²blica e de calidade, que debemos ampliar".

M¨¢is centrada na figura espec¨ªfica do intelectual, ¨¢ autora de Fogar impronunciable (Galaxia, 2011) preoc¨²palle ese sabio, de presenza medi¨¢tica continua, "que, no peor dos casos, transforma o co?ecemento en espect¨¢culo". Como s¨ªntoma dunha maneira diversa de operar nesa funci¨®n, Mar¨ªa do Cebreiro escolle a Pier Paolo Pasolini. "Asume de xeito emotivo e honesto as s¨²as propias contradici¨®ns", exp¨®n, "e penso que a ¨²nica maneira honesta de sobrevivir como intelectual ¨¦ asumir publicamente esas contradici¨®ns". Era o Pasolini, cineasta e poeta, que se dirix¨ªa a un tempo "ao pol¨ªtico e ao po¨¦tico" na impresionante elex¨ªa As cinzas de Gramsci. "El sit¨²ase exactamente nesa intersecci¨®n, def¨ªnese a¨ª". Non todo o mundo acepta, por suposto, a palabra intelectual e ese debate s¨¢cao o profesor da Universidade Aut¨®noma de Madrid, ensa¨ªsta e activista Carlos Taibo (Madrid, 1956), pero para pechalo: "Non me sinto c¨®modo coa etiqueta do intelectual, f¨ªcame afastada".

Ao interrogante de se a posici¨®n do pensador muda na conxuntura hist¨®rica presente, os consultados ofrecen respostas diverxentes. Do Cebreiro v¨¢lese dos mapas sociais de Raymond Williams para distinguir entre "o residual, o hexem¨®nico e o emerxente". "Non percibo alternativas claras", di, sobre a fin de ¨¦poca, "pero se aceptamos o novo, veremos que hai xorden outras pr¨¢cticas". Ning¨²n traballo, tampouco o intelectual, se fai no baleiro e as voces cr¨ªticas silenciadas durante os incuestionados anos de ouro do ultraliberalismo existiron. "A crise fainas agora aud¨ªbeis". Para Xavier Vence, no campo econ¨®mico, pasa algo semellante.

"Sempre houbo economistas que se guiaron polo desvelamento da verdade e polos intereses das maior¨ªas sociais", afirma, "somos minor¨ªa, temos menos recursos e os circu¨ªtos de difusi¨®n, acad¨¦micos e medi¨¢ticos, est¨¢nnos m¨¢is pechados". A brutal parada na acumulaci¨®n capitalista, iso si, abriu fendas no espallamento monol¨ªtico do discurso neoliberal, e a d¨ªa de hoxe non resulta tan estra?o atopar argumentos econ¨®micos heterodoxos: "Os economistas dos think tanks das caixas, dos bancos e das aseguradoras hexemonizaban implacabelmente as canles na ¨¦poca en que a econom¨ªa roldaba, pero agora esc¨®itanse as ideas das escolas cr¨ªticas dos poskeynesianos [con especial forza], dos marxistas ou dos institucionalistas". O sistema, ao seu xu¨ªzo, rev¨¦lase como insost¨ªbel e o interese polas posturas intelectuais cr¨ªticas medra.