¡°Hai dous xeitos de ignorancia, a cultura do autoconsumo e o cosmopaletismo¡±

John Rutherford (St Albans, Inglaterra, 1941) ¨¦ o ¨²ltimo viaxeiro do voo de Heathrow do martes pasado en desembarcar ou en recoller a maleta. Manuel Rivas (A Coru?a, 1957) aparece despois, atravesando ¨¢s carreiras os desolados espazos arquitect¨®nicos de Alvedro como se fose perder un avi¨®n. Os dous ser¨¢n investidos hoxe doutores honoris causapola Universidade da Coru?a (UDC). O profesor de Oxford, segundo a acta, por ser ¡°un dos m¨¢is importantes valedores internacionais da cultura galega¡±, e o xornalista de Castro-Elvi?a por ser ¡°o m¨¢is senlleiro escritor coru?¨¦s vivo e un dos m¨¢is polifac¨¦ticos e relevantes creadores en lingua galega¡±. O encontro, xa noite, ¨¦ na cafeter¨ªa, non menos erma. Se os da Xeraci¨®n N¨®s so?aron unha naci¨®n universal percorr¨¦ndoa en coche de li?a, os construtores actuais de Galicia usan bastante as conexi¨®ns a¨¦reas. De feito, a Rutherford l¨¦valle menos chegar a A Coru?a desde Londres que lle levaba a Otero Pedrayo ir de Ourense a Santiago.

Pregunta. Un cl¨¢sico das preguntas, que se sente cando te designan doutor honoris causa?

Manuel Rivas. Como dic¨ªa Ren¨¦ Char, ¡°dans mon pays, on dit merci¡± [¡°no meu pa¨ªs danse as grazas¡±]. A primeira sensaci¨®n ¨¦ preguntarse que fixen eu, e logo s¨¦nteste preso da s¨ªndrome da escaleira, tan t¨®pica pero dialecticamente tan interesante: por unha parte agradecemento e por outra un compromiso. Un sempre pensa que o mellor que pode facer est¨¢ por facer, e isto ¨¦ como unha mensaxe para que apure. Isto non o vexo como un premio, sen¨®n como un compromiso. ¡°Non estamos aqu¨ª polo poder e a gloria, sen¨®n pola liberdade¡±, como rezaba a declaraci¨®n de independencia de Escocia. Miguel Torga dic¨ªa que o primeiro compromiso do escritor ¨¦ escribir, pero que todo o que escribes compromete, e estes son tempos en que comprometerse ¨¦ facer visible por un intre o que ¨¦ esencial e non ornamental.

John Rutherford. Se ti non sabes o que fixeches pola cultura galega, menos o vou saber eu. Sorprendeume porque non o esperaba. O anterior doutor honoris causa da Universidade da Coru?a orixinario das Illas foi o irland¨¦s Seamus Heaney, un poeta que admiro moito. O que lin da literatura galega ¨¦ literatura da mellor. Cando fundamos o Centro de Estudos Galegos en Oxford, buscabamos textos ling¨¹isticamente non moi esixentes, e o primeiro texto que escollemos para traducir foron dous contos de Un mill¨®n de vacas, porque ti?an moita conversa e frases curtas. Equivoc¨¢monos de cheo, eran moi dif¨ªciles de traducir. Aprendemos moito, e sobre todo que traducir algo aparentemente sinxelo pode ser moi complicado.

M. R. Esa foi tam¨¦n a mi?a primeira viaxe como ¡°escritor profesional¡±. Impu?a moito ir a Oxford, e o que atopei al¨ª era un obradoiro, 15 mozos traballando nos contos. A experiencia da transmigraci¨®n das verbas ten moito que ver co que ¨¦ a universidade, non s¨® como espazo de transmisi¨®n de saberes, sen¨®n como obradoiro universal e aberto.

P. Sen embargo, a tendencia actual das universidades ¨¦ que sexan m¨¢is especializadas e enfocadas ¨¢ formaci¨®n pr¨¢ctica.

J. R. En Oxford, quitado carreiras que sempre foron como unha formaci¨®n profesional superior, como medicina ou dereito, sempre se considerou que a universidade ¨¦ para formar persoas, no sentido redondo da palabra, non para adestrar traballadores na obediencia e na eficiencia. De feito, ag¨¢s esas d¨²as, non se fala de ¡°carreiras¡±, o que se estuda al¨ª son materias. Eu fun profesor de linguas modernas e moi poucos dos meus alumnos son hoxe profesores. Unha vez un home de negocios d¨ªxome que se os alumnos saen sabendo pensar ben, de forma anal¨ªtica, investigando, el ensin¨¢balles as t¨¦cnicas de traballo en seis meses. Claro que tam¨¦n al¨ª temos unha loita contra a pretensi¨®n do goberno de facer das universidades o que aqu¨ª chaman unha FP.

P. Precisamente Seamus Heaney, no discurso de aceptaci¨®n no Paraninfo coru?¨¦s, contaba que unha noite, desvelado polo ru¨ªdo dunha discoteca, asomouse ¨¢ vent¨¢ e reflexionou con tristeza sobre a uniformizaci¨®n cultural. Ata que escoitou falar aos que sa¨ªan, e deuse conta de que en calquera cidade do mundo, a xente nova escoita e viste o mesmo, pero non falan igual. ¡°A literatura sit¨²a a aldea dentro do universo¡±, dixo.

M. R. O universal ¨¦ o local sen paredes. O ADN da universidade ¨¦ esa dimensi¨®n do local/universal. Hai dous xeitos de ignorancia: a dos que pensan que soamente ¨¦ bo e real aquilo que co?ecen, a cultura do autoconsumo, e a outra ¨¦ o cosmopaletismo, os que consideran unha cultura ou unha lingua ¨¦ superior a outras. A literatura ¨¦ onde pousa a esfera, como dic¨ªa Marx. A literatura galega cont¨¦n a todas as literaturas e a historia da literatura galega ¨¦ a historia doutras literaturas. ? como eses rankings de excelencia das universidades, que me recorda o que dic¨ªa algu¨¦n que na de Chicago ¨¦ moi dif¨ªcil aparcar, e algunhas prazas est¨¢n reservadas para os premios Nobel. A raz¨®n de que haxa tantos Nobel en Chicago, sobre todo de econom¨ªa, dic¨ªame, ¨¦ para poder ter sitio reservado para o coche.

J. R. Cando vi?en a Galicia, en 1959, Inglaterra xa daquela era un pa¨ªs demasiado homox¨¦neo, sen moitas m¨¢is singularidades que as de Escocia ou Gales. En Ribadeo, o que me chamou a atenci¨®n primeiro era que a xente ti?a cara de xente, eran distintas, e logo que hab¨ªa orgullo de ser ribadense e galego. Encantoume e axudoume bastante a cambiar de actitude, a empezar a estudar, e por iso estou agradecido a Ribadeo e a Galicia.

P. E non lle dixeron algunha vez a Rutherford que qu¨¦ fac¨ªa ocup¨¢ndose dunha cultura pequena que nin os nativos defenden moito, tendo aberto o campo do castel¨¢n, igual que hai a quen lle estra?a que Rivas escriba nunha lingua minoritaria, e nin viva en Madrid ou tan sequera en Barcelona?

M. R. Cando me puxen a escribir o que daquela pensaba que eran poes¨ªas non foi un acto de reflexi¨®n, nin de toma de conciencia pol¨ªtica respecto da lingua, nin para botar unha man no servizo de salvamento e socorrismo do idioma. A lingua foi a que me escolleu a min. Sigo a ter esa sensaci¨®n, que son a propia historia, as verbas, as que me escollen. Despois est¨¢s nun contexto cultural, tes un idioma que, cando ves as estat¨ªsticas socioling¨¹¨ªsticas, tes a sensaci¨®n de que est¨¢ en urxencias ¡ªuns sitios, por certo, nos que se fala moito galego, debe ser porque si serve¡ª, e ves que a¨ªnda podes cometer o erro de ter esperanza. ? un primeiro amor ao que non vou renunciar.

J. R. A min pasoume unha cousa curiosa, a primeira vez que fixen o cami?o a Santiago desde Roncesvalles, que, sen ser relixioso, me causou unha impresi¨®n tan forte que o volv¨ªn facer cinco veces e penso facelo m¨¢is. Empecei a escribir o que pensei que ¨ªa ser unha serie de ensaios sobre o Cami?o, en ingl¨¦s, claro. Pasei tres d¨ªas en Ribadeo escribindo e rachando, porque o que fac¨ªa parec¨ªame duro e fr¨ªo. Estaba desesperado por esa incapacidade, e dic¨ªame que era un acad¨¦mico aburrido que s¨® pod¨ªa facer cr¨ªtica. E, por probar, probei co galego. Non digo que o texto comezase a flu¨ªr, pero si a medrar, e o que ¨ªa ser un ensaio en ingl¨¦s acabou sendo unha novela en galego [As frechas de ouro, Galaxia, 2004]. A culpa non era do ingl¨¦s, pero fun quen de facer algo, non sei se decente, pero que a min me satisfai.

M. R. John, es un corpo aberto, un lugar para esas palabras feridas e para a lingua.

J. R. Pode ser.

M. R. As pedras do P¨®rtico da Gloria falan galego, quizais coa excepci¨®n desas d¨²as esculturas que levou Franco ao Pazo de Meir¨¢s. Cando o estaban restaurando, sub¨ªn ¨¢s andamiaxes e vinas como vos estou vendo agora, cara a cara, e eran caras de xente, probablemente dos que daquela andaban a tocar por Compostela.

J. R. Eu non dei conseguido subir, non tiven a oportunidade.

M. R. ? o que di Rosal¨ªa nun poema, que as esculturas falan. Sempre se considera que aquel foi o gran momento de Galicia, da arte rom¨¢nica, pero tam¨¦n era o dos cancioneiros, cando o galego percorr¨ªa os cami?os. Recordo un traballo teu sobre a literatura picaresca no que sosti?as que o concepto do p¨ªcaro, a figura do buscavidas ambulante, v¨¦n da verba galega p¨ªcaro, neno.

J.R. Tam¨¦n fixen algo sobre o sorriso de Daniel [a representaci¨®n do profeta Daniel no P¨®rtico]. O autor an¨®nimo do Cantar del M¨ªo Cid inspirouse nel, de feito o Cid sorr¨ª moitas veces, coido que ata once, unha actitude estra?a nun guerreiro. Tam¨¦n o sorriso de Daniel ¨¦ ¨²nico na escultura rom¨¢nica, quizais o primeiro da escultura universal. Os que sorr¨ªan nas esculturas cl¨¢sicas gregas non eran os homes, eran s¨¢tiros ou deuses¡­ Ti tam¨¦n escribiches algo nun libro sobre o sorriso de Daniel.

M. R. Si, n¡¯O lapis do carpinteiro.

P. O sorriso de Daniel ch¨¢mase precisamente a asociaci¨®n que pediu ¨¢ Fundaci¨®n Francisco Franco a devoluci¨®n das figuras do P¨®rtico¡­

M. R. O que est¨¢ claro ¨¦ que o tranquilizador que haxa xente coma John Rutherford. As linguas te?en a s¨²a estratexias de supervivencia, e se non a atopan na casa, van f¨®ra.

P. Rutherford ¨¦, entre outras cousas, tradutor. Rivas ¨¦ un autor considerablemente traducido. Est¨¢n de acordo con aquela sentencia de George Steiner de que se non fose polas traduci¨®ns habitariamos territorios fronteirizos co silencio, ou o de que a cultura occidental existe grazas aos tradutores, que dixo Milan Kundera?

J. R. Ben, eu tam¨¦n son un traducido, van editar en castel¨¢n As frechas de ouro. Coas d¨²as experiencias chego a conclusi¨®ns semellantes: ver unha obra ben traducida ¨¦ vela de novo, abre os ollos e descobre cousas que o autor non vira, polo menos na mi?a novela percibo aspectos dos que non era consciente. ? o que os formalistas rusos chamaban ¡°desfamiliarizaci¨®n¡±: converter o familiar en estra?o, obrigar a ver as cosas dunha forma que nunca viramos.

M. R. Cando traducen un libro meu ¨¦ un proceso que sigo con moito coidado, ¨¦ unha transmigraci¨®n. Hai un saber t¨¦cnico, pero tam¨¦n algo m¨¢is, e not¨¢molo mesmo sen co?ecer o idioma de destino, hai un dicir, un ritmo, unha simetr¨ªa como a da natureza. Cada un ten a s¨²a lingua, e escribir ¨¦ a primeira transmigraci¨®n. Logo leo un texto meu traducido e te?o esa sensaci¨®n de descuberta, par¨¦ceme mellor do que escrib¨ªn eu, que as palabras te?en unha vida nova. Te?o participado nas traduci¨®ns e par¨¦ceme un labor de alquimia,e cando as fixen eu, atopo algo novo. Mesmo en Todo ¨¦ silencio, unha moza que en galego ti?a o cabelo rizo, como de ni?os de paxaros, na versi¨®n en castel¨¢n t¨ª?ao ao rape, non sei por que.

P. Aos dous nom¨¦anos doutores pola s¨²as contribuci¨®ns ¨¢ cultura galega; cal ¨¦ o seu diagn¨®stico sobre ela?

M. R. Semella que o trazo no que vivimos ¨¦ un pouco o dominio do ollo pan¨®ptico, o do ciclope da Odisea que o ve todo. Toda a arquitectura dos espazos de dominio, dos c¨¢rceres aos centros comerciais, est¨¢ baseada en que se observa todo. O m¨¢is desacougante do tempo que vivimos, a diferenza doutros momentos de crise, ¨¦ que est¨¢n secos os dep¨®sitos de esperanza. ? unha maquinaria pesada, contra a que xa avisaba Otero Pedrayo, que non s¨® esmaga a natureza, sen¨®n que parece que est¨¢ a esmagar a diversidade, pero Ulises, que estaba en desvantaxe, tivo a habilidade de ser quen de cegar ao ciclope. Por iso te?o tanta esperanza niso que chamamos a Di¨¢spora, a Galicia extraterritorial, neses c¨ªrculos de afecto polo galego que est¨¢n f¨®ra do ollo pan¨®ptico. O ollo pode facer que os orzamentos da cultura pasen de 100 a 2, que se pechen museos, facer dos lugares de creaci¨®n centros de exhibici¨®n taxid¨¦mica, pero, como dic¨ªa Walter Benjamin, hai que saber buscar fa¨ªscas de esperanza.

J. R. Si, si.

M. R. Poden abrirse portas insospeitadas grazas ¨¢ creatividade vencellada ao humor, ¨¢ retranca. Outras culturas tiveron momentos de desaparici¨®n, tipo ¡°mir¨¦ los muros de la patria m¨ªa, si un tiempo fuertes ya desmoronados¡±, pero a galega nunca perdeu o f¨ªo. S¨¢lvanos o sorriso de Daniel.

Nese momento, como un mago, Rutherford bota man da carteira e saca un libro da s¨²a autor¨ªa: The Power of Smile. Humour in Spanish Culture. Est¨¢ editado por Francis Boutle Publishers, a¨ªnda sen distribu¨ªr, nin aparecer sequera na secci¨®n ¡°pr¨®ximos libros¡± da web da editora. Presentarao xusto ao voltar a Londres. A ilustraci¨®n da capa ¨¦ un primeiro plano do sorrinte profeta que esculpiu o Mestre Mateo.

J. R. O sorriso ten moito poder, aqu¨ª falo del como unha arma defensiva moi eficaz, e estudo, por exemplo, a retranca opo?¨¦ndoa ¨¢ guasa madrile?a.

M. R. O humor ¨¦ como o facho co que Ulises deu cegado ao ciclope. Era como aquel cura que predicaba aos seus fregueses pint¨¢ndolles todas as penas do inferno e detallando todos os seus pecados polos que tivera que pagar Cristo. ¡°Mirade como est¨¢, morto e crucificado!¡±, berraba ante o cada vez m¨¢is atemorizado p¨²blico, ata que unha velli?a ergueu a voz: ¡°Mire, que el xa estaba as¨ª cando o trouxeron¡±.