O primeiro construtor do pa¨ªs

Manuel Murgu¨ªa ¨¦ co?ecido sobre todo ¡ªe por pouco m¨¢is que¡ª por ser o home de Rosal¨ªa de Castro e o fundador da Real Academia Galega. Sen embargo, foi un home que, cando naceu, atopou un pa¨ªs que era un pequeno outeiro, e cando morreu, deixou atr¨¢s unha monta?a. ¡°Con 26 anos era o l¨ªder de Galicia. Pola s¨²a musculatura intelectual non houbo no s¨¦culo XIX nin en parte do XX, un home da altura intelectual de Murgu¨ªa, e non soamente en Galicia, sen¨®n en Espa?a, como comentaban Castelar e Sagasta¡±, asegura Xos¨¦ Ram¨®n Barreiro Fern¨¢ndez, sucesor seu na presidencia da Academia, que acaba de publicar unha biograf¨ªa de t¨ªtulo tan sucinto, Murgu¨ªa, como extensi¨®n considerable, case un milleiro de p¨¢xinas, en Editorial Galaxia (na colecci¨®n Grandes Biograf¨ªas, obviamente).

Non ¨¦ doado facer unha biograf¨ªa de Manuel Mart¨ªnez Murgu¨ªa, porque el mesmo se encargou de ocultar, eliminar ou disfrazar elementos da s¨²a vida, e tam¨¦n da que ser¨ªa a s¨²a muller, para enxergar unha imaxe can¨®nica, que mesmo se encargaron de reproducir as s¨²as fillas. O que Murgu¨ªa quixo ocultar era, sobre todo, que os dous eran fillos naturais. Rosal¨ªa dunha fidalga pre?ada por un cura, e Murgu¨ªa dunha rapaza vasca que co?eceu, non se sabe como, un farmac¨¦utico compostel¨¢n. Se deu a luz en Oseiro (Arteixo), o 17 de maio de 1833, non foi porque fose ofrecida ¨¢ Virxe da Pastoriza, sen¨®n porque estaba al¨ª salvando as aparencias na casa dunha familia amiga do seu noivo, que casou con ela uns d¨ªas despois. Por se fose pouco para aquela sociedade do primeiro terzo do s¨¦culo XIX, o matrimonio Mart¨ªnez Murgu¨ªa separouse poucos anos despois. Aquela maquillaxe, di Barreiro, foi o prezo que tivo que pagar unha parella socialmente inc¨®moda, rebelde e comprometida politicamente co progresismo m¨¢is radical e con Galicia.

Esforzouse en mitificar a Rosal¨ªa e difundiu a s¨²a foto contra o seu parecer

No que se refire a car¨¢cter, Murgu¨ªa era un pouco como o Tyrion Lannister de A Game of Thrones. Tam¨¦n lle chamaban por tras ¡°o gnomo¡± ¡ªmed¨ªa 1,30 e din que cab¨ªa nun andel da Biblioteca Universitaria¡ª, e pese a iso ti?a unha lingua temible e un xenio m¨¢is que vivo que o dispo?¨ªa a batallar con que fose. E como Lannister, era ben amigo da esmorga. Nos seus anos de estudante en Madrid formaba parte do ¡°comit¨¦ borrasca¡±, un grupo que nunca se deitaba antes que a l¨²a. No que se refire ao compromiso, no caso de Murgu¨ªa, xa se manifestou, segundo el propio, cando ti?a 13 anos e seguiu apaixonado o levantamento liberal de Sol¨ªs no 1846, que rematou cos fusilamentos de Carral. ¡°Toda a s¨²a obra, libros, folletos, discursos, folletos e artigos, se refire a Galicia. ? o caso m¨¢is asombroso de fidelidade a un pa¨ªs¡±, di Barreiro.

Murgu¨ªa ti?a unha concepci¨®n mesi¨¢nica do s¨²a misi¨®n co pa¨ªs, e por iso volveron a Galicia, a pesar de que xa sentara as bases para unha carreira prometedora en Madrid, e so quedaba, como escribe Barreiro, ¡°agardar o seguinte paso: a direcci¨®n dun xornal, conseguir colaboraci¨®ns ben retribu¨ªdas, ou entrar na pol¨ªtica¡­ As¨ª o fixeron os seus compa?eiros e amigos: Ruiz Aguilera, Pedro Antonio de Alarc¨®n, N¨²?ez de Arce, Ruiz Zorrilla, Gustavo Adolfo B¨¦cquer, Pi i Margall, Castelar, Sagasta, Salmer¨®n. Todos eles colaboraron nos mesmos xornais, participaron da mesma vida social e poucos, entre eles, superaban a Rosal¨ªa e Murgu¨ªa en cultura, capacidade de traballo e xenio literario¡±. Volveron case sen avisar aos amigos, nin de al¨ª nin de aqu¨ª, e sen traballo nin casa buscada.

Esa, a incerteza econ¨®mica, foi unha constante da vida do matrimonio. ¡°Por aqu¨ª dicen que beb¨¦is oro¡¯, acusaba a Murgu¨ªa o pai, a quen sempre acababa recorrendo en ¨²ltima instancia. A verdade ¨¦ que Murgu¨ªa foi o primeiro liberado de Galicia. Cando non tivo soldo de funcionario, ti?a axudas do Centro Galego da Habana, ou das Deputaci¨®ns, e cobraba ben as colaboraci¨®ns en prensa, sobre todo en Madrid¡±, comenta o seu bi¨®grafo. ¡°Pero ti?a raz¨®n o pai, nunca tiveron conta dos cartos. Eran unha familia con catro ou cinco fillos, sempre con d¨²as criadas, e houbo momentos en que ti?an cinco ou seis requirimentos xudiciais, desde o xastre ata o que lles vend¨ªa o vi?o¡±. Pero cando a pobreza entraba pola porta, o amor non saltaba pola vent¨¢: cando estaban separados escrib¨ªanse unha carta diaria.

Fosen cales fosen as circunstancias, o traballo de Murgu¨ªa foi tit¨¢nico. Era consciente do valor das artes na construci¨®n da alma nacional dun pobo, como en Irlanda, Hungr¨ªa ou Polonia. Alentou a Rosal¨ªa, Pondal e Curros, e procurou atopar figuras semellantes na m¨²sica e na pintura, como quen fai un casting. Foi el quen conseguiu que os nacentes centros da emigraci¨®n americana fosen galegos, e non espa?ois. ¡°Tivo unha perspicacia asombrosa e xogou moi r¨¢pido. Colaborou gratis nos peri¨®dicos, prodigando a idea de que era digno proceder dunha metr¨®pole europea, da cultura celta. Isto foi posible tam¨¦n porque en 1873-1874 emigraron tam¨¦n moitos intelectuais que se empregaron de profesores en Am¨¦rica¡±, reflexiona Barreiro Fern¨¢ndez.

O eixo da s¨²a produci¨®n literaria ¨¦ a construci¨®n de Galicia. Desde o primeiro libro escolar ¡ªLa primera luz, Vigo, 1859¡ª que recolle o feito diferencial galego, o idioma e a xeograf¨ªa, ata o seu proxecto m¨¢is ambicioso, a Historia de Galicia. A Historia, coa que soamente chegou ata a Idade Media. Sen embargo, o tomo III, dedicado ao reino suevo, chegou para erguer unha intensa pol¨¦mica coa Real Academia da Historia, a instituci¨®n encargada da ¡°historiograf¨ªa oficial do Estado, empe?ada en demostrar a esencialidade da historia de Espa?a desde os visigodos ata o presente nun presente ininterrompido de lexitimidade mon¨¢rquica, de centralizaci¨®n pol¨ªtica e de asimilaci¨®n cultural¡±, escribe Barreiro. A publicaci¨®n do ¨²ltimo tomo, o IV, motivou cruces de reproches entre o presidente do Goberno, Castelar, en discursos nas Cortes, e o seu amigo Murgu¨ªa, que nuns Xogos Florais en Tui non se cortou en acusalo de ¡°doblemente semita, po-l'a raza, e po-l'a ley e modo de concebila¡±.

Aparte de coa Historia de Espa?a e co presidente do Goberno, entre outras discusi¨®ns menores, pero non menos encarnizadas, Murgu¨ªa non tivo reparo en polemizar con Emilia Pardo Baz¨¢n. A escritora coru?esa, a dous meses da morte de Rosal¨ªa, rendeulle unha homenaxe como ¡°poeta regional¡±. ¡°Es la literatura regional puente que enlaza ¨¢ las letras cultas con la poes¨ªa y el arte del pueblo: s¨ªrvense los poetas regionales de un instrumento, el dialecto, que si a veces encierra su fama en los l¨ªmites de una provincia, en cambio, dentro de ella, los corona como reyes¡±. ¡°? Pardo Baz¨¢n chamoulle de todo, porque era un gran polemista e dic¨ªa, que cando atacaban, hab¨ªa que morder. Ela non lle contestou. T¨ª?alle aut¨¦ntico medo¡±, indica o historiador. ¡°? curioso que agora a instituci¨®n que el fundou te?a a s¨²a sede na que foi a casa dela. As voltas que d¨¢ a vida¡±.

Se consideraba a poes¨ªa de Rosal¨ªa como un dos piares da construci¨®n nacional de Galicia, nada m¨¢is quedar vi¨²vo, consagrou os seus esforzos ¨¢ s¨²a mitificaci¨®n. ¡°A foto de Rosal¨ªa, por exemplo, xa estaba en todas as casas dos emigrantes. Como ela non quer¨ªa que se difundira, dix¨¦ralle que lla mandara como agradecemento a Waldo ?nsua, director do xornal cubano El Eco de Galicia. Ela cabreouse toda¡±, di Barreiro, que no libro describe o ¨¦xito da estratexia murguiana: ¡°O pobo non s¨® co?eceu o nome de Rosal¨ªa e cantou os seus versos, tam¨¦n empezou a querer a Rosal¨ªa, esaxerando quizais a s¨²a desventura, [¡­]foi creando unha imaxe de Rosal¨ªa semellante ¨¢ s¨²a propia imaxe e cando ese v¨ªnculo se creou, Rosal¨ªa converteuse en mito¡±. O mito acabar¨ªa tam¨¦n afectando negativamente ¨¢ memoria popular de Murgu¨ªa, segundo o seu bi¨®grafo. ¡°Rosal¨ªa representaba a humildade. El, a soberbia intelectual¡±.