Interrogar a Casares

Carlos Casares non tivo tempo de administrar a s¨²a posteridade. Se toda morte ¨¦ prematura, a s¨²a ademais foi repentina. Levouno un infarto en marzo de 2002, case sen avisar. A¨ªnda non cumprira 61 anos. Transcorrida unha d¨¦cada, o seu legado (oficial) fica case intacto na antiga Reitor¨ªa de Vigo, onde se mudou en xaneiro a fundaci¨®n consagrada ao seu nome. Pendente a¨ªnda de traslado ¨¢ Cidade da Cultura, o fondo est¨¢ a ser dixitalizado aos poucos. Est¨ªmase que cando remate este curso haber¨¢ 9.000 p¨¢xinas e 3.500 imaxes ao dispor de Galiciana, a biblioteca virtual do pa¨ªs.

No material de acceso p¨²blico a trav¨¦s da rede haber¨¢ de todo. Apuntamentos, cartas, bosquexos que nunca madureceron, traduci¨®ns in¨¦ditas, conferencias, esquemas, entrevistas e mesmo papeis que a¨ªnda demandan un sentido. Estar¨¢n tam¨¦n as s¨²as axendas e diarios, como o que detalla cada xuntanza da revista Grial a partir de 1989, ou os orixinais da s¨²a produci¨®n literaria. Soamente d'O sol do ver¨¢n (2002), a s¨²a novela p¨®stuma, cons¨¦rvanse catorce versi¨®ns diferentes.

O resto s¨® se por¨¢ ao alcance dos investigadores. Hai documentos que dependen de terceiros, como os ligados ¨¢s responsabilidades de Casares no Consello da Cultura Galega, a Fundaci¨®n Caixa Galicia, o PEN Clube, a Real Academia Galega ou a editorial Galaxia. E hai outros, caso do que el mesmo titulou Caderno de Castropol, onde relata os ¨²ltimos d¨ªas de Ram¨®n Pi?eiro, falecido en 1990, sometidos a un protocolo moral. ¡°D¨¢ conta dun certo intento de manipulaci¨®n do cad¨¢ver¡±, matiza Gustavo Adolfo Garrido, o director da fundaci¨®n. ¡°Non ¨¦ momento de remover¡±.

O seu legado (oficial) fica case intacto na antiga Reitor¨ªa de Vigo

At¨¦ onde puido, o autor de Ilustr¨ªsima deixou instruci¨®ns de uso. De cada pol¨¦mica na que se v¨ªa interpelado gardaba evidencias, coartadas e recortes de prensa. Dalgunhas cartas, indicaci¨®ns precisas de como e cando deb¨ªan ver a luz. O m¨¢is sens¨ªbel conserv¨¢bao en carpetas que hoxe seguen rotuladas de xeito elocuente: ¡°Top Secret¡± e ¡°Para as mi?as memorias¡±. Mensaxes e transcrici¨®ns de conversas con altos cargos da Xunta, testemu?o de cap¨ªtulos especialmente relevantes da vida p¨²blica ou documentos administrativos que alg¨²n d¨ªa poder¨ªan ser de utilidade.

Un curso da Universidade Internacional Men¨¦ndez Pelayo (UIMP) evidenciou este mes en Santiago que se est¨¢n a sentar as bases para investigar e cuestionar a complexa figura de Carlos Casares. ¡°As haxiograf¨ªas non nos fan ning¨²n favor, nin a n¨®s nin aos personaxes¡±, explica a profesora Malores Villanueva, que traballa nunha tese sobre a primeira ¨¦poca de Galaxia. ¡°Casares ¨¦ unha figura a revisar con datos, non con estampas, e iso ¨¦ o que nos corresponde aos investigadores. Como editor, por exemplo, foi quen profesionalizou Galaxia, pero tam¨¦n quen perdeu algunhas batallas fronte a Xerais: os dicionarios, os libros de texto, os novos autores, a literatura infantil e xuvenil¡±.

¡°Casares est¨¢ moi presente entre os amigos, pero moi pouco no pa¨ªs¡±

As cartas a Ram¨®n Pi?eiro, Fern¨¢ndez del Riego e Otero Pedrayo, sobre as que traballou Villanueva para o seu relatorio, devolven un Casares ¡°que se debate a¨ªnda entre ser revolucionario ou facerse cura¡±, moi distinto ao da ¨²ltima etapa. Igual que as s¨²as colaboraci¨®ns en La Voz de Galicia, que o investigador Den¨ªs Vicente Rodr¨ªguez rematou de compilar, rescatando unha serie de artigos publicados entre 1990 e 1992 que at¨¦ agora foron pouco ou nada considerados. O corpus pr¨¦stase xa a unha lectura cr¨ªtica e con perspectiva hist¨®rica, al¨¦n das consideraci¨®ns narratol¨®xicas.

A achega m¨¢is reveladora ¨¦ a das profesoras Iolanda Galanes e Ana Luna, do grupo Bitraga da Universidade de Vigo. A partir da correspondencia trazan un ¡°mapa relacional¡± do ourens¨¢n, aut¨¦ntico ¡°embaixador e axente literario¡± grazas a unha cumprida rede internacional de contactos, sobre todo no campo acad¨¦mico, e afondan no seu rol como tradutor, tanto cara ao galego como da s¨²a propia obra ao castel¨¢n. Como planificador de estratexias de internacionalizaci¨®n tampouco perdeu o tempo Casares. Nun artigo de 1979,?Sa¨ªr do aillamento, xa defin¨ªa as rutas de paso, que co tempo intentar¨ªa facer tam¨¦n s¨²as: Brasil e Portugal, dun lado, e o castel¨¢n, polo outro.

Como editor, por exemplo, foi quen profesionalizou a Editorial Galaxia

O presidente da Fundaci¨®n Casares roe no relativo silencio arredor do escritor nestes dez anos e ensaia a s¨²a propia hip¨®tese. ¡°Est¨¢ moi presente entre os amigos, pero moi pouco no pa¨ªs¡±, di Garrido. ¡°En vida xa era un home inc¨®modo. En realidade, m¨¢is que poder o que ti?a era unha gran influencia, pero case non hab¨ªa tecla que non puidese pulsar. O que non fac¨ªa era pregarse a intereses privados nin partidistas. Ti?a un silencio de ferro, e iso molestaba. Hoxe segue a ser as¨ª. A xente ¨¢ que non lle gustaba Casares est¨¢ no PP, no PSOE e no BNG, e viceversa¡±.

O ensa¨ªsta Ant¨®n Baamonde, outro dos participantes no encontro da UIMP, cre que o fen¨®meno hai que atribu¨ªrllo m¨¢is ben ¡°¨¢ xeral ingratitude dos galegos¡±, unha s¨ªndrome que opaca tam¨¦n autores como Cunqueiro ou Dieste. ¡°Inc¨®modo? Non vexo por que, polo menos para a maior¨ªa do arco parlamentario¡±, retruca. ¡°Outra cousa ¨¦ que a deriva ¨²ltima do PP non lle tivese gustado, pero pouco ¨ªa poder facer. O galeguismo xa non ten a capacidade lexitimadora que ti?a daquela¡±.

¡°Pi?eiro e Casares prestaron as s¨²as figuras ¨¢ institucionalizaci¨®n do pa¨ªs m¨¢is al¨¢ das fronteiras estritas dun partido¡±, argumenta Baamonde, ¡°e coido que niso non se equivocaron¡±. A¨ªnda as¨ª, admite que talvez o momento ¡°crespuscular¡± que atravesa o proxecto auton¨®mico demande unha relectura cr¨ªtica dese pasado, iso si, ¡°sen atribu¨ªr culpas alleas¡±. Ao cabo, Casares poder¨ªa encarnar tam¨¦n iso que tras o crac do 15-M se empeza a etiquetar, a contrapelo, como Cultura da Transici¨®n.