"Galicia ¨¦ naci¨®n porque creou unha cultura"

? o quinto presidente que ten o Consello da Cultura Galega e hai unha semana ingresou na Academia Galega cun discurso sobre Otero Pedrayo no que lembraba a educaci¨®n sentimental dun intelectual galeguista. Ram¨®n Villares (Vilalba, 1951) conta cunha longa bibliograf¨ªa como especialista na historia contempor¨¢nea de Galicia e a s¨²a proposta para definir Galicia no novo Estatuto de Autonom¨ªa presentouse pol¨¦mica.

Pregunta. Vostede ¨¦ o pai da proposta para definir Galicia no estatuto como Naz¨®n de Breog¨¢n, usando os versos de Pondal no Himno Galego. Que lle parece que agora ningu¨¦n queira referencias m¨ªticas?

Resposta. D¨¦uselle m¨¢is importancia da que ti?a. Quer¨ªa ilustrar a idea de que Galicia ten unha forte identidade como naci¨®n-cultura e menos desenvolvida como naci¨®n-pol¨ªtica, pero sei que non se poden facer estes distingos nun texto normativo. Tr¨¢tase de reco?ecer que temos unha tradici¨®n cultural e que moitos pais do galeguismo definiron a Galicia como unha naci¨®n e dalg¨²n modo hai que recollelo. A dupla condici¨®n cultura e pol¨ªtica dist¨ªnguese claramente en Galicia, porque a nosa identidade ¨¦ moi forte como pa¨ªs pero a nosa conciencia pol¨ªtica ¨¦ m¨¢is d¨¦bil, polas raz¨®ns que sexan (atraso econ¨®mico, peso do mundo campesi?o, desgaleguizaci¨®n da Igrexa ou porque a burgues¨ªa non se comprometeu coa s¨²a terra...)

"Como historiador doulle moita importancia ao exilio porque a¨ªnda temos con el unha conta pendente"

"A nosa identidade como pa¨ªs ¨¦ moi forte, pero a nosa conciencia pol¨ªtica ¨¦ m¨¢is d¨¦bil por diversas raz¨®ns"

"A lingua ¨¦ un elemento decisivo da nosa condici¨®n nacional, pero temos que convivir con outras linguas"

"Esa idea cosmopolita de que todos somos iguais non funciona. A igualdade est¨¢ nos dereitos"

P. Por que se lle d¨¢ tanta importancia a establecer unha definici¨®n precisa?

R. A definici¨®n nacional, salvo para alg¨²ns melanc¨®licos dos vellos estados-naci¨®n, crea uns problemas que non son capaz de explicarme. Se ten sentido falar de naci¨®n ¨¦ por marcar unha identidade cultural, que tam¨¦n pode soportar unha definici¨®n pol¨ªtica. Pero hoxe as identidades pol¨ªticas nacionais est¨¢n m¨¢is eslu¨ªdas (fronteiras, moedas, ex¨¦rcitos...) Ser¨ªa unha perda para Galicia non aproveitar a debilidade da idea de naci¨®n pol¨ªtica e afirmarse m¨¢is na naci¨®n cultura. ? ¨²til porque nos d¨¢ dignidade e nos sit¨²a no mundo. Esa idea cosmopolita de que todos somos iguais non funciona. A igualdade est¨¢ nos dereitos, pero o mundo est¨¢ cheo de diferentes. Hai que desdramatizar a palabra, que Galicia sexa naci¨®n non implica que ao d¨ªa seguinte se independice.

P. No seu discurso de ingreso na Academia Galega asegurou que a novela Arredor de si de Otero Pedrayo, reflect¨ªa o intento de fundar unha identidade nacional. Era ese o proxecto da xeraci¨®n intelectual do escritor ourens¨¢n?

R. Era, porque ti?an conciencia de estar a facer algo novo. Rexeitaban a tradici¨®n enxebrista, folclorista e rexionalista na que, en parte, foron criados, e tam¨¦n a formaci¨®n sentimental, en Ourense e logo en Madrid, na que Galicia era algo moi vago. No momento da s¨²a conversi¨®n, nos anos 1917 e 1918, chegan a Galicia e tratan de crear, case desde o fundamento, unha idea de cultura nacional. Fago fincap¨¦ na cultura porque ¨¦ a que define a identidade dos pobos. Non ¨¦ que deixen de lado a relaci¨®n coa terra, a relixiosidade ou compo?entes ¨¦tnicos, como o celtismo, pero pasan a un segundo plano. O n¨²cleo central ¨¦ que Galicia ¨¦ unha naci¨®n porque foi un pobo capaz de crear unha cultura, unha lingua e unha forma de ocupar o territorio ou relacionarse entre si.

P. A galega parece unha historia de cortes profundos, porque eles vi?an tam¨¦n dun intento fundador anterior, truncado cos fusilamentos de Carral de 1846 e despois as s¨²as ideas varreunas o golpe de 1936.

R. Manuel Murgu¨ªa ¨¦ esencial en todo este proceso porque ¨¦ o que asenta as bases dun ideosistema de Galicia. Faino esencialmente cunha condici¨®n ¨¦tnica, dubida entre falar de provincia ou de rexi¨®n e xa ao final da s¨²a vida teno m¨¢is claro e conc¨¦delle a condici¨®n nacional. Pero Murgu¨ªa non ten sucesores e queda bloqueado e desdebuxado nunha especie de rexionalismo cultural, que fixo cousas moi importantes desde o punto de vista simb¨®lico e da memoria: o Pante¨®n de Galegos Ilustres, o Monumento de Carral, a fundaci¨®n da Academia Galega... todo iso foi decisivo. Pero non contaban con amparo pol¨ªtico e chegaban xa esgotados. O que nos faltou foi facer o enlace entre Murgu¨ªa e a xeraci¨®n do 14 porque o movemento do 98 non tivo en Galicia nin a influencia que tivo en Espa?a, pregunt¨¢ndose por si mesma, nin en Catalu?a co Adeu Espanya.

P. Segundo vostede, a intenci¨®n literaria de Otero Pedrayo ¨¦ singularmente pol¨ªtica. ? esa unha marca de parte da literatura galega?

R. Otero ¨¦ o autor dunha grande narrativa nacional-patri¨®tica que en boa medida quere formar a xente. Non s¨® busca divertir e facer so?ar, as s¨²as obras te?en mensaxe e tese. ? unha forma de lelo, porque hai quen s¨® ve a eufon¨ªa das s¨²as palabras, a riqueza do seu l¨¦xico, o decadentismo ou a mitificaci¨®n do mundo perdido. Penso que el quere formar politicamente coa s¨²a narrativa. Otero ten unha prosa dif¨ªcil, pero ti?a vontade de crear unha narrativa nacional.

P. Finalmente ese intento de fundaci¨®n resultou literalmente fusilado co golpe militar. Como pagamos hoxe que se rompese esa continuidade pol¨ªtica e cultural?

R. Recup¨¦rase d¨¢ndolle o rango que deb¨ªa. Otero, sabendo que o Seminario de Estudos Galegos (SEG) fora incautado e prohibido, fai testamento en 1941 deix¨¢ndolle todos os seus bens. Os do SEG son os nosos papeis de Salamanca e espero que iso se resolva a non moito tardar. Outro problema ¨¦ revisar as nosas relaci¨®ns co 36 a trav¨¦s do exilio. Aquel intento anterior ¨¢ guerra trasladouse a Am¨¦rica, pero despois houbo unha ruptura co exilio, tanto do galeguismo t¨¦pedo, non nacionalista, como do nacionalismo radical, que fixo unha estratexia de recrear Galicia desde dentro. Esa ¨¦ a x¨¦nese da anomal¨ªa galega na Transici¨®n: unha autonom¨ªa reco?ecida como hist¨®rica, porque votara no 1936 o seu Estatuto, pero sen unha forza pol¨ªtica electoralmente importante que o defendese, e unhas opci¨®ns nacionalistas que, polas raz¨®ns que fosen, rexeitaban a reforma pactada. Como historiador e tam¨¦n desde o Consello da Cultura Galega, doulle moita importancia ao exilio porque temos con el unha conta pendente. Non se trata de remover o pasado sen¨®n de restaurar en xustiza o que eles levantaron. Lu¨ªs Seoane, Antonio Baltar, N¨²?ez B¨²a, Lois Tob¨ªo ... seguen sendo figuras moi secundarias e temos que darlles rango de pais da patria.

P. V¨ªtor Freixanes respostou o seu discurso de entrada na Academia e reivindicou un papel xeracional de enlace con ese esforzo truncado, pero hoxe det¨¦ctase que, sen trauma b¨¦lico polo medio, a xente m¨¢is nova empeza a ver distante ese discurso cultural galeguizador. Seguindo co seu s¨ªmil, que se preguntan os Adri¨¢n Solovio [protagonista de Arredor de si] de hoxe?

R. Estamos en peor situaci¨®n, relativa, que o Solovio do ano 30, que tivo un encontro case amoroso con Galicia e a s¨²a adicaci¨®n total tivo unha resposta positiva, naquel tempo de entusiasmo no que se trataron de derribar as vellas ataduras caciqu¨ªs. Hoxe o que queira facer iso f¨¢ltalle unha idea te¨®rica de Galicia. T¨ªvoa o grupo Galaxia, t¨ªvoa o primeiro Beiras cando en O atraso econ¨®mico buscou unha explicaci¨®n coherente de como estaba o pa¨ªs, pero o mundo avanzou moito e esa ausencia de modelo pesa. Non ¨¦ s¨® un problema galego, pasa en toda Europa porque hoxe non ¨¦ un momento de grandes teor¨ªas, estamos en momentos de tacticismo. O risco ¨¦ que a transmisi¨®n desta herdanza ou a facemos sobre novas bases, tecnolox¨ªas e conceptos m¨¢is abertos que no pasado ou teremos pouco ¨¦xito. O test ¨¦ a lingua. Fixemos o milagre de pasala do mundo rural ao urbano, pero en moitas capas da mocidade hai problemas. Non se perde porque est¨¢ no sistema educativo, pero non se usa. E non s¨® ¨¦ a lingua, ¨¦ tam¨¦n unha concepci¨®n unitaria de Galicia como cultura.

P. Outro debate de actualidade ¨¦ a posibilidade de que o Estatuto incl¨²a o deber de co?ecer o galego.

R. Estou convencido de que ten que figurar o deber de co?ecelo e o dereito a usalo. A lingua ¨¦ un elemento decisivo da nosa condici¨®n nacional, pero temos que convivir con outras linguas. Ademais do castel¨¢n debemos resolver o noso contencioso co portugu¨¦s e ter co?ecementos instrumentais dunha lingua franca como ingl¨¦s. Como pa¨ªs europeo iso hai que formulalo. Temos un patrimonio que ¨¦ o galego, e outras linguas moi pr¨®ximas (castel¨¢n e portugu¨¦s) que falan case 700 mill¨®ns de persoas. Esa situaci¨®n privilexiada hai que aproveitala.