Da vieira e do horizonte

Ao longo de case dous s¨¦culos, a cultura en Galicia tivo como un dos seus quefaceres b¨¢sicos a construci¨®n identitaria e mesmo nacionalitaria. E se Galicia e a s¨²a cultura chegaron a onde est¨¢n d¨¦bese en gran parte a ese traballo ¨ªmprobo dunhas elites que, en condici¨®ns xeralmente adversas, propiciaron que esa construci¨®n fose pos¨ªbel.

No ¨¢mbito das artes, en diversos momentos chegaron a fixarse claves identitarias puntuais, a modo de follas de ruta. Que cumpriron o seu servizo, mais foron insuficientes e superadas. Porque no campo de acci¨®n da cultura e da creaci¨®n plural das artes a fixaci¨®n de trazos concretos dunha identidade racional, l¨®xica e cartesiana v¨®lvese problem¨¢tica. Porque a arte constit¨²e unha metamorfose incesante, unha deriva continua que rompe con toda rixidez, canon ou enrocamento normativo. Sendo ademais que as artes abranguen todo o campo do real e o imaxinario, do colectivo e o individual, do emocional e do sens¨ªbel, da intuici¨®n, do s¨ªmbolo, do mito, do so?o...

E ese campo fenom¨¦nico das artes ¨¦ tan complexo e paradoxal, que resulta impos¨ªbel a fixaz¨®n de li?as claras de identidade. E iso supo?endo que tal cousa fose desex¨¢bel. Os artistas, que, como calquera cidad¨¢n, est¨¢n loxicamente influ¨ªdos polo seu medio, e sobre el deben incidir e actuar, han de romper con toda forma de determinismo, abranguendo o m¨¢is vasto campo de visi¨®n e de experiencia pos¨ªbel. Deben aspirar ao alento m¨¢is achegado ao uomo universale albertiano e leonardiano. Porque a reflexi¨®n identitaria pode ser pertinente en certas doses, para a ubicaci¨®n do artista na realidade e na comunidade, pero un enfatismo excesivo ou unha cristalizaci¨®n en claves determinadas -que sempre resultar¨ªan cuestion¨¢beis-, poder¨ªan chegar a ser redutoras e castrantes.

A arte galega campa hoxe por par¨¢metros de enorme apertura, de absoluta acuidade universal. Os nosos artistas son cidad¨¢ns do mundo. Dominan amplas perspectivas culturais e art¨ªsticas no espacial como no temporal, practican todos os x¨¦neros e hibridaci¨®ns e non lles son alleos ning¨²n medio ou t¨¦cnica, por emerxentes ou novedosos que sexan. Te?en unha formaci¨®n plural e ampla, m¨¢is cosmopolita que nunca. Esta ¨¦ a mellor noticia. A plena homologaci¨®n coas inquietudes m¨¢is punteiras e ambiciosas do noso tempo. Calquera outra atitude ser¨ªa involucionista e restritiva. Nun mundo globalizado, calquera acci¨®n art¨ªstica en calquera lugar ata?e e establece sinerxias ou tensi¨®ns con calquera outro punto do mapa, pois a sociedade da comunicaci¨®n as¨ª o permite. Por outra parte, os sectores m¨¢is l¨²cidos de Europa e de Occidente foron abandonando o seu etnocentrismo, abr¨ªndose a outras ¨¢reas culturais, asimilando incluso as artes primixenias de todo tempo e lugar... cre¨¢ndose unha estimulante e complexa ¨¢gora de interacci¨®n aleatoria e exponencial.

De a¨ª que ningunha formulaci¨®n identitaria -caso de producirse- poida deixar de ser aberta e flu¨ªda. O contrario ser¨ªa caer nun discurso esencialista que, ademais de cuestion¨¢bel de ra¨ªz, resultar¨ªa limitador, se non suicida, e m¨¢is na esfera da creaci¨®n e da acci¨®n cultural, na que a porosidade ha de ser absoluta.

Porque m¨¢is que nunca na ¨¦poca da mundializaci¨®n, os conceptos de territorio, lugar ou identidade, entre moitos outros, v¨®lvense m¨¢is flu¨ªdos e menos enf¨¢ticos, desde o punto de vista da interacci¨®n cultural e humana. O suxeito recibe e emite ondas e cartas de navegaci¨®n desde todos e para todos os portos. E ese xogo, no que se extraviar¨¢n os part¨ªcipes dun cosmopolitismo alienante, acr¨ªtico e conformista que confonden estar ¨¤ la page coa grande viaxe da cultura, permitir¨¢ un alento creador de grande envergadura aos artistas formados, l¨²cidos e autocr¨ªticos, fieis a un proxecto de autenticidade creadora.

A meu ver, a arte en Galicia, como o conxunto da s¨²a cultura, vive un momento xermolante e expansivo de gran alcance, pois est¨¢ a explorar os cami?os todos da acci¨®n humana, todas as emerxencias e realidades do mundo da vida, sen renunciar ¨¢ s¨²a singularidade. Mais sen obsesionarse coa construci¨®n dunha identidade normativa. E non porque os seus m¨¢is l¨²cidos creadores vivan despreocupados ou alleos a esa inquedanza, sen¨®n porque saben que a arte vai m¨¢is al¨¢, xa que a m¨¢is fecunda viaxe da arte aspira ¨¢ destruci¨®n da norma, ¨¢ creaci¨®n doutra voz, ao ensanchamento de horizontes para a percepci¨®n, ¨¢ creaci¨®n de interrogantes tanto ou m¨¢is que de respostas, ¨¢ tensi¨®n exploradora -como a ciencia e a tecnolox¨ªa- nos rumores dos l¨ªmites...

Por fortuna, a impresi¨®n que os mellores creadores e te¨®ricos da arte deron sempre en Galicia, e hoxe m¨¢is que nunca, ¨¦ a da espiral e a da vieira. A da espiral: c¨ªrculos cada vez m¨¢is expansivos e abertos. A da vieira: estr¨ªas cara a todos os puntos do espazo. Quizais non outros s¨ªmbolos levaba tatuados, nos antebrazos da s¨²a constelaci¨®n navegante, Manuel Antonio cando, acobadado ¨¢ proa, so?aba navegaci¨®ns nas que 4 x 4 = 32 ou incluso 64.