Os dogmas e as preguntas

Chega ¨¢ fin o ano da memoria. ? hora de botar unha ollada atr¨¢s e ver c¨¢l foi a incidencia da memoria da guerra civil e do franquismo na produci¨®n ensa¨ªstica galega. ?? o mesmo Historia que Memoria? Seguindo a Todorov, hai un discurso da memoria, que pretende fixar un dogma e unha verdade para ser conmemorada e transmitida; e un da Historia, que quere plantexar preguntas e pescudar sobre as causas profundas, t¨¦n un discurso anal¨ªtico. A Memoria sacraliza, a Historia ¨¦ sacr¨ªlega.

Desa divisi¨®n tam¨¦n participa o ensaio galego. Existe un discurso da memoria, con fins conmemorativos, que ten como obxectivo recuperar do esquecemento nomes, feitos, lugares e traxectorias, nomeadamente dos perdedores de 1936, os centos e milleiros de paseados, encarcerados, afusilados logo dunha farsa de xu¨ªzo, exilados, mulleres rapadas e aldraxadas, e un longo etc¨¦tera. Deste discurso participan ao longo de Galiza asociaci¨®ns civ¨ªs, colectivos locais, publicistas e escritores, e os seus actos te?en sempre un norte: honrar a lembranza dos vencidos, conmemorala e devolver a honra e a dignidade aos seus descendentes.

Este discurso non naceu este ano. Afunde as s¨²as ra¨ªces da Transici¨®n, se non denantes. E¨ªs coleci¨®ns como Documentos para a Historia Contempor¨¢nea de Galicia de Edici¨®s do Castro; as obras de numerosos xornalistas, historiadores m¨¢is ou menos profesionais ou publicistas locais que reproduciron textos de xu¨ªzos sumar¨ªsimos, resgataron testemu?os orais e recompilaron feitos e datos. Vela¨ª tam¨¦n o labor de Fundaci¨®ns coma a 10 de Marzo e a s¨²a revista Dez.Eme. E¨ªs igualmente o labor divulgativo de semanarios como A Nosa Terra ou A Peneira. Obras como as dos publicistas Carlos Fern¨¢ndez ou L. Lamela, malia as s¨²as limitaci¨®ns, inauguraron un vieiro logo percorrido dende dentro e f¨®ra das Universidades galegas, vilipendiadas con resentimento ¨¢s veces por refuxiarse no "academicismo" (?) e demais ismos. Ao abeiro do novo Goberno, o pa¨ªs lembrou con m¨¢is forza o que foi a barbarie facciosa de 1936 e a longa noite de pedra que a seguiu. Exemplo diso ¨¦ o not¨¢bel Memorial da Liberdade, que estes d¨ªas se pode visitar no Auditorio de Galiza. E que nos debruza coa cuesti¨®n de se existe un discurso da memoria, ou m¨¢is ben varios, entre os que o talvez hexem¨®nico hoxe sexa o nacionalista.

Por¨¦n, non houbo un desenvolvemento parello do discurso da Historia. Ata hai ben pouco, as interpretaci¨®ns globais sobre o s¨¦culo XX galego na historiograf¨ªa eran escasas, coxeaban de desco?ecemento emp¨ªrico de amplos periodos. A situaci¨®n dos arquivos militares ata hai un lustro tampouco non contribu¨ªa a iso. Con todo, a¨ª estaban obras como as de Mar¨ªa Xes¨²s Souto sobre a represi¨®n na provincia de Lugo, as de X. M. Su¨¢rez sobre Ferrolterra, as primeiras achegas de X. Prada sobre a represi¨®n na provincia de Ourense, as de D. Pereira ou as de E. Grand¨ªo sobre A Coru?a. E neste ano 2006, esas achegas consolid¨¢ronse plenamente, tanto en obras posteriores destes mesmos autores ou outros, coma V. Santidri¨¢n, C. Velasco, D. Lanero, A. Cabana, R. Gurriar¨¢n ou A. Rodr¨ªguez Gallardo. Traballos que non s¨® recompilan datos para o recordo, sen¨®n que ofrecen interpretaci¨®ns, que elaboran marcos te¨®ricos axeitados para esculcar o pasado, que ofrecen modelos para outras historiograf¨ªas europeas. Neste senso, si podemos falar dunha historiograf¨ªa galega, cunha aportaci¨®n orixinal, sobre a guerra civil e o primeiro franquismo. E con novos aportes tem¨¢ticos que arrequecer¨¢n eses enfoques: dende as formas de resistencia campesi?a no primeiro franquismo e a natureza exterminadora do novo r¨¦xime na retagarda dende o primeiro intre, ata as modalidades de evasi¨®n atrav¨¦s da raia galego-portuguesa.

Fica certamente cami?o por percorrer. A xeograf¨ªa dos lugares de memoria da represi¨®n e as dimensi¨®ns exactas do fen¨®meno -como est¨¢ reconstru¨ªndo o equipo de investigadores interuniversitario Nomes, voces e lugares- mediante a an¨¢lise de milleiros de relatos, causas xudiciais e a recompilaci¨®n de deceas de testemu?os orais, de fotos e epistolarios. As prosopograf¨ªas comparadas dos exilados e das v¨ªtimas da represi¨®n. A dimensi¨®n de x¨¦nero da resistencia e da represi¨®n, e a experiencia coti¨¢ das camadas subalternas E o estudo dos represores e dos asasinos que alg¨²n d¨ªa foran xente normal. Do porque das s¨²as motivaci¨®ns, dos consensos sociais que a propia represi¨®n tam¨¦n foi quen de xerar. Da Galiza dos franquistas, que alg¨²ns houbo. Un d¨ªa teremos que ver as d¨²as faces da moeda. Non para buscar xustificaci¨®ns do estilo do barateiro revisionismo moa¨ªsta, sen¨®n sinxelamente para tentar entender a barbarie. As causas da racionalidade implicita da violencia franquista. Pois, sabido ¨¦, a represi¨®n en Galiza non foi un sarampo incontrolado.