Irremediablemente urbana

Poucos asuntos suscitan tantos debates na Galicia contempor¨¢nea coma a antinomia entre o rural e o urbano. Para alg¨²ns tr¨¢tase dunha fenda que divide ao pa¨ªs, pero un grupo cada vez m¨¢is numeroso sost¨¦n que estamos ante unha falsa dicotom¨ªa. Esa tensi¨®n, de calquera xeito, ten actuado coma un fermento creativo para todas as artes.

Sen unha cultura pop e urbana local, non s¨® de elites, toda diferenza desaparecer¨¢

O ¨¢mbito que mellor define unha cultura urbana ¨¦ o dos medios de comunicaci¨®n

Galicia a¨ªnda necesita reco?ecerse a si mesma como urbana, sen reticencias nin prexuizos

Galicia non s¨® non ¨¦ Catalu?a, ademais tampouco ¨¦ Andaluc¨ªa. Tanto un sitio coma outro foron quen de desenvolver unha cultura urbana. Barcelona, influ¨ªda polo seu car¨¢cter de porto mediterr¨¢neo e polo seu fervor por Par¨ªs. Sevilla, menos cosmopolita pero sabendo xerar unha maneira de ser andaluz. A Barcelona chegaban as influencias da alta cultura europea, pero en Sevilla, despois da ¨¦poca do romanticismo, fragu¨¢base unha Andaluc¨ªa que tomaba o lugar que deixara orfo o Pa¨ªs Vasco, unha vez rematadas as guerras carlistas, como dep¨®sito das esencias espa?olas.

En Barcelona cre¨¢base un barrio de mala nota, o Paralelo, polo que discorr¨ªan os burgueses da Renaixen?a e os obreiros anarquistas, todo aquel que quixera formar parte da cr¨¢pula. Pero tam¨¦n en Sevilla, a finais do XIX, os tablaos sab¨ªan levantar unha cultura chea de resonancias futuras. A Semana Santa, as Cruces de Mayo, a Feria de Abril, a copla, todo o que Antonio Gramsci considerar¨ªa propio dunha cultura nacional e popular, soubo deixar sitio para unha cultura marxinal, a xitana, e para a s¨²a expresi¨®n m¨¢is elevada, o flamenco. A moderna cultura do espect¨¢culo chegou cedo ¨¢s d¨²as cidades, tan distintas.

Ese salto da cultura popular ¨¢ cultura urbana ¨¦ o que en Galicia non alcanzou a producirse, con densidade e consistencia, no momento oportuno. A raz¨®n parece obvia: a cidade candidata para que ese salto se producira estaba chea de funcionarios de provincias que traballaban para a incipiente administraci¨®n centralista, e o elemento popular e burgu¨¦s, a¨ªnda que existente, era moi reducido. E s¨® A Coru?a, non Vigo, que case nin exist¨ªa, nin Santiago, clerical e universitaria, poder¨ªa ter dado ese salto. Estamos falando do XIX.

Tal vez se, andando o XX, despois das dozuras econ¨®micas que tam¨¦n en Galicia deixou a Primeira Guerra Mundial, o experimento republicano durase e houbese tempo para que callasen novas formas sociais que foron tronzadas de ra¨ªz polos vencedores, as cousas poder¨ªan ter sido distintas. Se as cidades medrasen e desen como resultado un universo de traballadores non amedrentados e unha burgues¨ªa local non franquista, que asistise a espect¨¢culos m¨¢is al¨® das misas, as procesi¨®ns e os desfiles. Se, en definitiva, os 40 anos do franquismo non supuxeran a detenci¨®n dunha historia que, no caso de Galicia, apenas estaba comezando a acontecer, esa cultura urbana ter¨ªase desenvolvido con certa naturalidade. Talvez as canci¨®ns de Curros Enr¨ªquez, que no seu momento chegaron a impregnar a atm¨®sfera, poder¨ªan ter chegado a ser substitu¨ªdas por outras que tam¨¦n chegasen a ser patrimonio de todos os estamentos sociais. Ou, talvez, andando o tempo Andr¨¦s do Barro poder¨ªa ter chegado a ser non unha excepci¨®n sen¨®n un paradigma dunha cultura pop galega. Talvez...

Pero o certo ¨¦ que o tempo se detivo. E Galicia s¨® volveu a ver un crecemento urbano no mesmo momento en que, nos anos 60 do s¨¦culo pasado, se expand¨ªan as novas formas de comunicaci¨®n de masas. A radio como f¨¢brica de so?os deixou lugar ao cine e a tele, mentres unha poboaci¨®n cada vez m¨¢is letrada comezaba a alimentarse non s¨® de xornais, sen¨®n tam¨¦n do Hola ou do Semana. Fronte a iso, a cultura galega, sempre de elites, e que dalg¨²n modo cumpr¨ªa unha funci¨®n de distinci¨®n social de sectores moi reducidos, era incapaz de pensar no f¨²tbol, ou nas varias maneiras en que a cultura de masas -dentro dos estreitos l¨ªmites dun pa¨ªs pequeno e de mercados moi reducidos- pod¨ªa chegar a desenvolverse en clave local.

Ao mesmo tempo, a cultura popular foi esmorecendo e desaparecendo paso a paso. Os grupos de gaiteiros, as coplas populares, as danzas: todo iso foi sacrificado pola inercia dun cambio social no que o popular galego era estigma; ou foi asimilado pola Secci¨®n Femenina e outras formas de reduci¨®n ao absurdo e ao folcl¨®rico. As masas corais -que a xeraci¨®n do Partido Galeguista intentou promover-, e que ti?an unha forte implantaci¨®n, foron desatendidas.

En realidade, tal e como foi a secuencia hist¨®rica, parecer¨ªa natural pensar que en Galicia esa creaci¨®n dunha cultura urbana non de provincias s¨® poder¨ªa ter certa base de desenvolvemento obxectiva no per¨ªodo democr¨¢tico. Unha cultura urbana pode manifestarse de moitas maneiras, a trav¨¦s do teatro e outros espect¨¢culos, do tecido social, dos bares, pero o ¨¢mbito que mellor a define ¨¦ o dos medios de comunicaci¨®n. Nese sentido, tal e como EL PA?S naceu en Madrid, ou Interviu e El Peri¨®dico en Barcelona acaso poder¨ªa ter nacido aqu¨ª, a pequena escala, algo similar. Pero iso implicar¨ªa un recambio de elites, ou a cooptaci¨®n de sangue nova de certa ambici¨®n. Ningunha das d¨²as cousas pasou. Non hai nin que dicir, por outro lado, que as ¨¦lites econ¨®micas e pol¨ªticas do lugar tenden a ser dunha incuria total, dunha falta de ilustraci¨®n absoluta.

Por iso tal hip¨®tese rozaba a imposibilidade metaf¨ªsica, dados os l¨ªmites do pa¨ªs, tanto os subxectivos como os obxectivos. Parece moi improbable que, por boa que fose a vontade de quen o intentase, houbese oco para iniciativas desa clase. Outras, m¨¢is recentes, e nas que me vin envolto, non tiveron mellor sorte en contextos teoricamente m¨¢is favorables. M¨¢is al¨® dos obst¨¢culos que, naturalmente, a competencia e os poderes locais poder¨ªan colocar, as dimensi¨®ns do mercado, as correntes de opini¨®n, o sectarismo end¨¦mico, a debilidade dos sectores a interpelar e, sobre todo, o peso morto do fatalismo hist¨®rico, se xuntar¨ªan para decretar imposible unha empresa tal.

Pero si ¨¦ mencionada ¨¦ para marcar un espazo baleiro que hoxe, 30 anos despois, non s¨® segue sen ser cuberto sen¨®n que postulalo como mera concepci¨®n te¨®rica leva aparellado o risco de que o tomen a un por imb¨¦cil. Ou por postulador de causas imposibles, o que ven ser o mesmo, a efectos pr¨¢cticos.

Sen embargo, se nalg¨²n momento non se produce ese punto de cocci¨®n que faga que, dunha maneira ou outra, na sociedade galega se constit¨²a unha cultura pop e urbana local, unha cultura non s¨® de elites, ent¨®n toda a diferenza espec¨ªfica simplemente desaparecer¨¢.

En Galicia tense abusado ata o infinito dun imaxinario que xiraba case exclusivamente sobre as ra¨ªces rurais da cultura galega. Non se soubo, ou non quixo verse, que ¨¦ nas cidades onde esa cultura pod¨ªa ter unha oportunidade. Non se soubo ver que ¨¦ nas cidades do pa¨ªs, de pequena dimensi¨®n e salpicadas sobre o territorio ¨¢ maneira dun arquip¨¦lago, onde poder¨ªa estar o laboratorio dunha forma propia de experiencia social.

Por suposto, en diversos lugares, o protagonista imaxinario da aventura galega se desenvolv¨ªa nun escenario burgu¨¦s ou cidad¨¢n. As¨ª, en O se?orito da Reboraina o fidalgo asiste a luxosos e rom¨¢nticos bailes na cidade vella de Compostela, onde os notables locais exhiben as s¨²as galas antes, por certo, de irse ¨¢ China cal Rocambole. E o mesmo Otero Pedrayo non deixa de lembrarnos que a Revoluci¨®n de 1846 d¨¢ os seus primeiros pasos nos sal¨®ns, tam¨¦n burgueses, de Juana de Vega, na r¨²a que hoxe leva ese nome en A Coru?a.

Eduardo Blanco Amor, autor da grande novela galega Xente ao lonxe pinta nela un fresco do seu Ourense natal, e da vida dos seus proletarios e artes¨¢ns. Carlos Casares e M¨¦ndez Ferr¨ªn comparten, na s¨²a xeraci¨®n, un imaxinario cheo de referencias urbanas. Tam¨¦n Bieito Iglesias e Suso de Toro toman a Santiago como ¨¢mbito do relato. E Os libros arden mal, a ¨²ltima novela de Manuel Rivas, pode ser lida como tendo un ¨²nico protagonista ¨²ltimo, a cidade de A Coru?a. Pasada ao cine deber¨ªa dar unha narraci¨®n coral que alimentase unha po¨¦tica do escenario urbano coru?¨¦s.

As¨ª que as cidades estiveron sempre a¨ª, no imaxinario e na realidade do devir. Pero iso non pode deixar de facernos reco?ecer que houbo unha rouca, persistente tendencia a esquivalas, a non pensalas, a velas con prevenci¨®n, como a sede de perigos que ningu¨¦n se atreveu a denominar salvo, tal vez, Ram¨®n Cabanillas cando a invoca as¨ª: " ! Que vexa a vila podre, coveira da canalla, ¨¢ aldea que traballa, disposta a loitar ?" Unha parte do pa¨ªs reco?eceuse a si mesma nesa advertencia e prevenci¨®n.

Pero as cigarreiras da Coru?a, os estibadores e mari?eiros de Vigo, os traballadores de Citro?n e da Baz¨¢n, os bancarios da Coru?a, os avogados e notarios, os empresarios, as dependentes de comercio e os pequenos tendeiros, o confuso e magm¨¢tico e creativo impulso urbano; o esp¨ªrito ca¨®tico de Vigo, a liberalidade coru?esa ou a forza lev¨ªtica da hoxe cidade de funcionarios Santiago de Compostela merec¨ªan, merecen a¨ªnda, unha visi¨®n m¨¢is comprensiva, m¨¢is simp¨¢tica, m¨¢is positiva, libre de todos os medos que a indolencia a¨ªnda ¨¦ capaz de atribu¨ªrlles hoxe. Galicia a¨ªnda necesita reco?ecerse a si mesma total, un¨ªvoca, irremediablemente urbana, sen reticencias nin prexu¨ªzos. Non podemos pasarnos toda a vida metendo a cabeza no tobo.