A paisaxe fai cultura

A Casanova, A Costa, A Eirexe, A Igrexa, A Pedreira, A Pena, A Ponte, A Torre, A Veiga, O Campo, O Carballal, O Casal, O Castro, O Coto, O Cruceiro, O Outeiro, O Pazo, O Pi?eiro, O Souto, O Vilar, Outeiro, Pazos, Pi?eiro, Vilanova, Vilar, Vilari?o. Estes son, entre os 37.000 top¨®nimos de Galicia que recolle o nomencl¨¢tor 2006 do Instituto Nacional de Estad¨ªstica (INE), os que se repiten como m¨ªnimo 75 veces. Nestes m¨¢is frecuentes, e polo tanto suponse que no resto, prevalecen os nomes de lugares relacionados co entorno natural. O feito de denominala e usala como referencia preferente ¨¦ unha proba de que a paisaxe constit¨²e unha creaci¨®n humana en igual medida ca cidade, e igual de cambiante, contra o que poda parecer mir¨¢ndoo desde o punto de vista urbanita. E un producto cultural relativamente recente, posto que ¨¦ a visi¨®n est¨¦tica do que antes era o espazo f¨ªsico, sen m¨¢is.

"O ruralismo como gardador de esencias ¨¦ un t¨®pico pouco axeitado"

O ser humano nunca interviu de forma tan r¨¢pida e radical no entorno

"Hai 80 anos, O Courel era moi distinto, unha paraxe cultivada"

"Alg¨²ns ve?en rodar aqu¨ª porque hai mar, monte e xente pintoresca"

A exaltaci¨®n da natureza, a conversi¨®n do que era un simple escenario no que pasaban as cousas nun elemento protag¨®nico da creaci¨®n art¨ªstica, veu da man do romanticismo, exactamente igual que as reivindicaci¨®ns nacionais. En toda Europa, pero aqu¨ª, cunha cultura erguida sobre a reivindicaci¨®n, acaeu especialmente esa maridaxe. Ata o himno ¨¦ un di¨¢logo ret¨®rico no que as ¨¢rbores asumen o papel de alma do pobo.

O fidalgo cosmopolita Ram¨®n Otero Pedrayo f¨ªxose nacionalista ¨® descubrir o rostro do pa¨ªs no mapa de Domingo Font¨¢n. A maiores, en Galicia, as caracter¨ªsticas da paisaxe funcionaban como claro elemento diferenciador e con forte compo?ente afectiva, fronte ¨¢ xeograf¨ªa mesetaria. A Xeraci¨®n N¨®s e despois a xente do grupo Galaxia entenderon a paisaxe como un dos elementos fundamentais do car¨¢cter galego. Desde ent¨®n, o binomio paisaxe -rural- e literatura ¨¦ un dos t¨®picos m¨¢is consolidados por aqu¨ª.

"Para unha sociedade culta e civilizada, a paisaxe ten un valor axial. Quizais porque a sociedade en gran parte urbana non pode romper o vencello afectivo e vivencial. A s¨²a perda ser¨ªa deixar a¨ªnda m¨¢is o cami?o libre ¨®s depredadores. Poetas como Seamus Heaney ou Ted Hughes, ou aqu¨ª Ux¨ªo Novoneyra, te?en unha obra marcada decisivamente pola paisaxe. O que ¨¦ certo ¨¦ que non est¨¢ de moda, o que non ¨¦ un signo cultural positivo", concede o poeta e tam¨¦n cr¨ªtico de arte Xavier Seoane.

"A visi¨®n do ruralismo como gardador de esencias ¨¦ un lugar com¨²n que non retrata axeitadamente a literatura galega", desmonta o binomio Carlos Lema, director de edici¨®ns da Editorial Galaxia. "Haber¨ªa que falar de literatura costumista ou non costumista, e isto afecta tanto ¨¢ literatura de ambiente urbano como ¨¢ de ambiente rural: William Faulkner ¨¦ rural mais non ¨¦ costumista. Creo que en galego se fixo, e a¨ªnda se est¨¢ a facer, moita literatura costumista urbana precisamente por querer fuxir do medio rural e por entender que todo o que era urbano era positivo".

Lema reco?ece que a paisaxe ¨¦ un elemento necesario para a reflexi¨®n sobre a cultura e o pa¨ªs galego, "por iso se fala tanto do chamado fe¨ªsmo arquitect¨®nico, cando, en realidade, do que se est¨¢ a falar ¨¦ da paisaxe. De ah¨ª que se utilizase a herba como elemento simb¨®lico diferenciador no stand de Galicia na recente Feira do Libro de Francfort". O responsable de Galaxia suli?a a importancia que ten o pensamento sobre a paisaxe non s¨® nos tempos da Xeraci¨®n N¨®s sen¨®n en autores de hoxe en d¨ªa como Anxo Rei Ballesteros ou a nov¨ªsima Rebeca Baceiredo na s¨²a obra O suxeito posmoderno.

Outra cousa ¨¦ a literatura actual. "Nos orixinais que chegan a Galaxia e nas tendencias do mercado, c¨®mpre salientar que a paisaxe (rural ou urbana) se utiliza como recurso narrativo que fornece verosemellanza ¨¢ ficci¨®n, mais, por desgraza, apenas existe unha reflexi¨®n seria sobre a paisaxe, nin urbana nin rural", lam¨¦ntase Lema. "Tampouco se pode destacar un n¨²mero considerable de textos literarios que prescindan da verosemellanza e traballen a paisaxe como elemento aut¨®nomo do texto a trav¨¦s do cal provocar unha lectura non sometida ¨®s controis discursivos habituais. Entre os lectores e cr¨ªticos hai unha obsesi¨®n pola verosemellanza e un esquecemento de que a novela tam¨¦n ¨¦ ficci¨®n, fabulaci¨®n".

A paisaxe ¨¦ unha creaci¨®n do home. Os soutos, os bosques de casti?eiros co chan alfombrado de follas, candea e ourizos ser¨ªan unha selva impenetrable de toxos, silvas e fentos se o home non favorecese unhas especies, eliminando outras. Pero o ser humano nunca interviu de forma tan r¨¢pida e radical no entorno, e tampouco nunca houbo tanto debate cultural sobre ese proceso. "Hai unha certa nostalxia mal entendida, un intento de recuperar algo que nunca houbo, porque a paisaxe est¨¢ sempre cambiando", apunta o arquitecto Pablo Gallego, que nestes momentos est¨¢ a facer un remake do documental Un viaje por Galicia, rodado en 1929, gravando os mesmos lugares.

"Est¨¢ feito o 80% e deime conta de que paisaxes que consideramos id¨ªlicas hoxe, como O Courel, eran daquela paraxes completamente distintas, cultivadas e domesticadas. Ou que esa arquitectura de pedra vista, hai case un s¨¦culo, estaba practicamente toda recebada", sinala Pablo Gallego, que hai dez anos puxo en marcha A aldea terremota, un proxecto que partiu en 1997 dun conto do escritor e m¨²sico Xurxo Souto, concretouse nun traballo fotogr¨¢fico e derivou finalmente en obra de teatro que a¨ªnda se representa.

"Esa visi¨®n id¨ªlica pode incluso ser aproveitada como estratexia por constructoras, nese estilo !viva usted en uno de los ¨²ltimos parajes v¨ªrgenes! ? II Foro do Fe¨ªsmo en Ourense vi?eron uns arquitectos novos israel¨ªs que defin¨ªan Palestina como a cidade arquipi¨¦lago, atomizada. Aqu¨ª o eucalipto provocou o mesmo, unha paisaxe illada, sen elementos relacionados entre si. O problema ¨¦ estudar a paisaxe que temos hoxe, e se entendemos o que est¨¢ a pasar, podemos ver que se pode facer", engade Gallego, quen lembra tam¨¦n que nese mesmo encontro alg¨²n arquitecto portugu¨¦s definiu a paisaxe de Galicia como "transx¨¦nica".

Noutro traballo, Galicia XYZ, Gallego desenvolveu unha aplicaci¨®n inform¨¢tica que produc¨ªa paisaxes autonomamente en base a iconas como bloques de eucaliptos, li?as de alta tensi¨®n ou casas de forxados.

Se hai unha arte que de momento non se cuestiona debate ning¨²n sobre a paisaxe, polo menos nos seus produtos m¨¢is comerciais, ¨¦ o audiovisual en xeral e o cine en concreto. "En Galicia e Par¨ªs deixas caer unha c¨¢mara e xa vale o que encadra" dixo hai pouco Jos¨¦ Luis Cuerda. "Independentemente de que Cuerda est¨¢ labr¨¢ndose unha boa xubilaci¨®n en provincias, a frase ¨¦ reveladora do feito de que alg¨²ns directores ve?en rodar aqu¨ª porque hai mar, monte e xente pintoresca, e porque comen ben e hai subvenci¨®ns, iso tam¨¦n axuda", comenta acedamente o cr¨ªtico cinematogr¨¢fico Martin Pawley, que apunta como resumo os versos finais dun poema do chileno Nicanor Parra: "Creemos ser pa¨ªs / y la verdad es que somos apenas paisaje".