Os libros esquilmados dos mosteiros

"Libros in¨²tiles a las artes y a las ciencias". Esa foi a identificaci¨®n que, en 1834, os liberais apuxeron a boa parte dos libros que vi?an de expropiar nos 72 mosteiros e conventos de Galicia. Todo volume relixioso, de teolox¨ªa ou relacionado coa filososof¨ªa do pensamento m¨¢xico foi destru¨ªdo, extraviado ou colocado no mercado libreiro do s¨¦culo XIX. "O que pasa ¨¦ que Erasmo de Rotterdam era considerado teolox¨ªa", explica a profesora da facultade de Historia de Santiago Ofelia Rey Castelao, "e produciuse unha desfeita monumental". A ¨¦poca reclamaba radicalidade ilustrada e os liberais espa?ois, inspirados na Revoluci¨®n Francesa, non dispuxeron de vagar lector. Nos mosteiros non quedou papel e os libros expropiados formaron os alicerces do sistema provincial de bibliotecas e reforzaron a da Universidade compostel¨¢.

O mosteiro de San Marti?o Pinario abeiraba a "mellor" biblioteca de Galicia

"As bibliotecas dos mosteiros galegos eran poucas e malas", asegura Ofelia Rey, quen estudou a fondo a cuesti¨®n no volume Libros y lectura en Galicia. Siglos XVI y XIX (Xunta de Galicia, 2003). A querencia lectora da igrexa galega non resiste comparaci¨®n coas s¨²as hom¨®logas no norte da Pen¨ªnsula Ib¨¦rica, apenas con Asturias. A abad¨ªa de San Marti?o Pinario, en Santiago de Compostela, sit¨²abase na cabeceira, cuns fondos bibliogr¨¢ficos de 14.000 volumes que constitu¨ªron a base da USC, a actual Biblioteca Am¨¦rica. "Se comparamos o panorama co catal¨¢n, non hai cor", sost¨¦n Rey Castelao, "pero ¨¦ que, por exemplo, en Granada, no convento dos xesu¨ªtas, hab¨ªa m¨¢is de 20.000 libros". Os libros dos xesu¨ªtas foran requisados polo Estado en 1767 e colocados en universidades, seminarios ou escolas de n¨¢utica. Nese intre iniciou o seu crecemento a biblioteca da Universidade de Santiago, arestora "a m¨¢is importante de Galicia, con diferencia", segundo a profesora Ofelia Rey.

Os volumes atesourados polos beneditinos en San Marti?o Pinario pasaron ao completo ¨¢ instituci¨®n educativa santiaguesa. O libro de gravados de Durero ou o Atlas de Ortelius descansaban nos andeis de Pinario nunha colecci¨®n de impresos inaugurada no s¨¦culo XV. "A de Pinario era, m¨¢is ou menos, tres veces a biblioteca do mosteiro de Oseira", sinala a experta da USC, "e Oseira non abeiraba grandes libros; o mesmo acontece co mosteiro de San Xo¨¢n de Poio". A riqueza das terras da abad¨ªa, a segunda m¨¢is podente do norte peninsular tras San Benito de Valladolid, explica o valor dos libros de Pinario. A autora de Libros y lectura en Galicia salienta outras bibliotecas: a de Montefaro, en Ares, que conservaba moitos libros de viaxes por mor da situaci¨®n xeogr¨¢fica, ou a dos Franciscanos, en Ferrol.

A expropiaci¨®n liberal, que copiaba literalmente unha lei da Francia revolucionaria de 1793, non afectou, con todo, nin a bispos nin a arcebispos. A biblioteca do Cabido de Santiago, baseada nunha doaz¨®n de Diego Juan de Ulloa no s¨¦culo XVIII e que vendera todas as cesi¨®ns anteriores, sobreviviu na s¨²a estancia rococ¨® da catedral compostel¨¢. Non correron igual sorte os libros do Licenciado Molina, o autor de Descripci¨®n del Reyno de Galizia (1550), depositados no Cabido de Mondo?edo: o bispo vendeunos ao seu colega de Oviedo. A Ofelia Rey v¨¦nlle ¨¢ memoria o paradoiro da biblioteca do fillo de Crist¨®bal Col¨®n, a c¨¦lebre Biblioteca Colombina, "destrozada e desembrada polo Cabido de Sevilla".

Logo da c¨¦lebre desamortizaci¨®n de Mendiz¨¢bal, non todos os 72 mosteiros e conventos de territorio galego retomaron as pol¨ªticas bibliogr¨¢ficas. Malia a que Oseira conta na actualidade con 34.000 libros, o m¨¢is interesante que garda, a dicir de investigadores e estudosos, ¨¦ a moblaxe. O mosteiro de Poio, probabelmente a biblioteca non p¨²blica m¨¢is nutrida de Galicia, recuperou a funci¨®n acumuladora de libros e na actualidade conta m¨¢is de 110.000. Segundo Alfonso Mato, un dos autores da edici¨®n can¨®nica do Sempre en Galiza (Parlamento de Galicia, 1992), Poio ¨¦ o ¨²nico mosteiro que conta, hoxe en d¨ªa, "cunha biblioteca viva". "Pero tr¨¢tase dunha biblioteca de aluvi¨®n, formada moi recentemente", punt¨²a Ofelia Rey, "sen selecci¨®n; ¨¦ como un almac¨¦n".

A profesora, que revisou os corenta rexistros eclesi¨¢sticos de libros que non sucumbiron aos liberais, afirma que a ¨²nica biblioteca civil de importancia en toda Galicia foi a do Real Consulado, na r¨²a Panadeiras da Coru?a. "Era unha biblioteca cualitativamente diferente, con libros de econom¨ªa, de comercio, de matem¨¢ticas", explica, "creada por Pedro S¨¢nchez de Baamonde". Os 4.500 libros do Consulado non ti?an nada que ver coa listaxe de lectores de San Marti?o Pinario entre 1752 e 1825 que manexou Ofelia Rey para elaborar o seu estudio: o 90% dos libros eran solicitados polo 1% dos lectores. E xa que o h¨¢bito fai o monxe, os libros de viaxe abundaban, literatura de evasi¨®n para enclaustrados. A¨ªnda que cualificasen como tal o Robinson Crusoe.