A galega de Manhattan

Dic¨ªa Vincent van Gogh nunha das s¨²as cartas ao irm¨¢n que "a noite est¨¢ m¨¢is viva e nela vense mellor as cores que polo d¨ªa". Dino Pacio, o ¨²ltimo mohicano do exilio en Nova York, pregunta nun dos actos ao que asisto se Galicia continua a ser invis¨ªbel. ? unha moi boa pregunta. Aqu¨ª, nunha fiestra de Manhattan, escribindo, loitando contra a cegueira, Castelao escribiu aquela frase que hoxe xa non sei se era un berro desacougado contra a historia ou a expresi¨®n dunha identidade diferente: "Son fillo dunha patria desco?ecida".

Non moi lonxe de onde estamos, de pasar a ponte de Brooklyn, chegaremos a Ulmer Park, o lugar onde tivo lugar un sonado mitin de apoio ¨¢ Rep¨²blica espa?ola, no que o principal orador foi Castelao. Isto ¨¦ un feito que me lembra Alex Alonso Nogueira, un mozo profesor que ten na cabeza a arca da aventura e desventura de Galicia en Nova York. Hai ¨®ptimas portas abertas, como a que abriu Bieito Alonso sobre a presenza galega no sindicalismo norteamericano, mais tam¨¦n hai a¨ªnda moitos espazos por descubrir no que poder¨ªa ser unha sorprendente descuberta: a Galicia dos Estados Unidos de Am¨¦rica.

Dino Pacio, o ¨²ltimo mohicano do exilio en Nova York, pregunta se Galicia a¨ªnda ¨¦ invis¨ªbel

O sala de actos da Cuny (como todo o mundo chama ¨¢ City University of New York), na Quinta Avenida, ten o teito de cristal. Ao principio non o percibes, mais entre lusco e fusco, nesa hora tan querida do Van Gogh, vai tomando forma no teito, sobre n¨®s, unha presenza iluminada, impo?ente e familiar a un tempo. O edificio do Empire State, que conmoveu a escala do urbano universal al¨® polo ano 1931. Digo familiar, porque eu vira ese predio cando era un rapaci?o. Estaba en postal enriba da mesa-escritorio dun meu av¨® materno, que era labrador, perito e escritor de cartas para emigrantes que, a s¨²a vez, enviaban como sinal postais dos lugares por onde andaban. As¨ª que aquela mesi?a, porque grande non era, conti?a o mundo. Al¨ª vin eu a Aldea Global, antes de saber do se?or Marshall McLuhan e a s¨²a teor¨ªa.

O Empire State era moito m¨¢is grande naquela postal que eu remiraba a principios dos anos 60 do que ¨¦ agora, na realidade. Non ¨¦ que encollera o edificio. O que encolleu foi a realidade. A competici¨®n polo monumental arquitect¨®nico ten moitas semellanzas coa s¨ªndrome dos parques de atracci¨®ns. A Monta?a Rusa cada vez ten de ter m¨¢is alturas e precipicios para abraiar a fame de vertixe. Mais ben o feitizo contempor¨¢neo vaise orientando cara o pequeno. Cara ao invis¨ªbel. Por iso chama m¨¢is a atenci¨®n A noite estrelecida de Van Gogh que o gasto el¨¦ctrico dos alt¨ªsimos predios uniformes de Wall Street, onde todo o mundo, polo visto, esquece apagar a luz.

Mais o do Empire State ¨¦ diferente. A¨ª a luminosidade nocturna acada unha vontade de estilo. O predio ¨¦che un ser vivo. Seica gran parte do persoal de limpeza dos ra?aceos ¨¦ de orixe galega. Outra especialidade, na estratexia emigrante galega de ga?arse a vida en Nova York, foi a dos pintores de li?as de sinalizaci¨®n nas r¨²as. As li?as continuas e discontinuas, as amarelas, os pasos cebra...

Pintar o asfalto, limpar as fiestras dos ra?aceos. Son traballos duros. Dunha dureza po¨¦tica, se fosen cantados co m¨ªstico panteismo do traballo que ti?a Walt Whitman. Claro que hai galegas e galegos en moi diferentes oficios e posici¨®ns. Hai galegos catedr¨¢ticos en Princeton, como ?ngel Loureiro. Hai galegos m¨¦dicos formados en Harvard. Como o fillo de Isolina.

Mais eu de quen quer¨ªa falar precisamente era de Isolina. De Isolina Gonz¨¢lez. No alto, a trav¨¦s do teito da Cuny, pode verse a metamorfose luminosa do Empire State, esa icona de cando o progreso era optimista, a vontade de vaidosa elevaci¨®n est¨¦tica. Mais eu enfronte te?o a Isolina. Os ollos moi abertos, de estirpe mari?a, de Isolina de Mani?os.

-Segue a ser Galicia invisible?, pregunta Dino Pacio, el mesmo un vagalume por Manhattan. Sei o que quere decir, sei o que quere preguntar, mais non te?o unha resposta clara. Na nosa comunicaci¨®n hai un optimismo invisible.

Resulta que unha posible resposta est¨¢ perto. ? a historia de Isolina. A nena de Mani?os ¨¢ que levaron con dous anos ao orfanato de Ferrol, en 1947. O pai, Xaime Vizoso, era un antifascista e foi asasinado ese ano por esbirros de Franco. Lev¨¢rono cami?o do cemiterio de Barallobre. Tortur¨¢rono at¨¦ o linde da tortura. Cort¨¢ronlle os dedos e met¨¦ronllos nos petos. Despez¨¢rono. Cando morreu, estaba feito cachizas, como o ceo do que fala Lorca en Oficina e denuncia. Un home esnacado na luxaci¨®n da noite. A nai non puido soportar aquel martirio e morreu ao puco, despois de perder tam¨¦n a crianza que levaba no ventre. E Isolina foi ao orfanato cun irm¨¢n pequeno, nin andaba o neno. "Era un abrazo, ti?a o tama?o dun abrazo", dime Isolina.

Al¨ª estivo, naquel lugar de medo, de ocultaci¨®n, at¨¦ os 18 anos. Traballaba como unha escrava, apenas lle aprenderon a ler e escribir. Todo o d¨ªa traballaba Isolina, secadra a mellor costureira do mundo sen sabelo. Fac¨ªa bordados impos¨ªbeis e zurcidos invis¨ªbeis. Fac¨ªa o que ningu¨¦n sab¨ªa: enfiar o chiffon dos veos das monxas. Fixo un mantel para a casa da muller dun capit¨¢n xeneral e dese?ado para cen convidados. E fixo tam¨¦n as cen servilletas ben bordadas coas mesmas cores da cer¨¢mica inglesa da vaixela. Isolina s¨® pod¨ªa ver o exterior por un ventano. Era como o ollo do cosmos, que daba a luz. As¨ª ¨¦ a ollada de Isolina. O que di d¨¢ luz. A s¨²a boca ¨¦ a da literatura. Por ela fala a condici¨®n humana.

Aos 18 anos puido partir para Estados Unidos porque al¨ª ti?a familia emigrante que ¨¢ fin a acolleu. Casou. Tivo cinco fillos. As que ela pasou! Unha versi¨®n galega d'As cinzas de ?nxela. O apelido Gonz¨¢lez, venlle da voda cun portorrique?o. Volveu a Galicia, ¨¢ Coru?a. Os fillos eran cidad¨¢ns norteamericanos. Co tempo, o maior volver¨ªa a Am¨¦rica. Pasou mil traballos, mais quer¨ªa ser m¨¦dico e ¨¢ fin entrou na universidade m¨¢is prestixiosa, un lugar de culto para a medici?a americana: Harvard. Tam¨¦n Isolina volveu a USA. Esta vez non para pasar calamidades, sen¨®n para estudar. Pasou por Brooklyn College con ¨¦xito. Agora estase a doctorar na City University of New York. Os seus estudos abranguen toda a literatura peninsular e Latinoamericana. O fillo m¨¦dico pagou os estudos de literatura ¨¢ nai. E a nai ten unha misi¨®n na cabeza: escribir a historia de todos aqueles que ela co?eceu e non a pudieron escribir.

Non. Galicia ¨¦ cada vez menos invisible. Menos desco?ecida. ? doado ser pesimista. O que ¨¦ dif¨ªcil ¨¦ ser Isolina.

Hai un cadro de Isaac Diaz Pardo que se titula, m¨¢is ou menos, A muller que leva enriba da cabeza todas as cousas necesarias para vivir.

Miro a Isolina cabo do Empire State. Hai xente que no ve nada, mais eu, esta noite, estou a ver todas as cousas necesarias para vivir. Estou a ver que leva Galicia na cabeza Estou a o¨ªr, cando fala, a boca da literatura. E a s¨²a ollada, a de Isolina, ¨¦ a do Vincent Van Gogh. Pasou o tempo da invisibilidade galega. Vexan como emerxe nas cabezas! Que ben escintila de vida e cores na noite!