Literatura do estra?amento

"Naquela altura, s¨® Cunqueiro e Blanco Amor propuxeron algo equipar¨¢bel en calidade ¨¢ Nova Narrativa". O xu¨ªzo do poeta Xabier Cordal resulta contundente. Para o autor de Fruto do teixo (1994), o monllo de escritores que, na d¨¦cada de 60, conectou as letras galegas coa contemporaneidade literaria europea "permitiu dar un salto de d¨¦cadas respecto do modelo realista hisp¨¢nico, empobrecido e repetitivo". Entre as d¨²as obras de Gonzalo Rodr¨ªguez Mourullo, Nasce un albre (1954) e Memorias de Tains (1956), e un estadio final a¨ªnda en discusi¨®n -hai quen afirma que o proxecto da Nova Narrativa non est¨¢ pechado- aquela promoci¨®n acolleu nomes hoxe de referencia: o primeiro M¨¦ndez Ferr¨ªn, Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n, o recentemente morto Camilo Gonsar ou as obras iniciais dun Carlos Casares.

"A Nova Narrativa permitiu saltar d¨¦cadas sobre o realismo hisp¨¢nico"

Ferr¨ªn mirou a Grillet e Queiz¨¢n a Claude Simon, segundo Angueira

A urbe na Nova Narrativa ¨¦ un territorio hostil, deshumanizado

O rastro destes escritores s¨¦guese, con dificultade, na prosa contempor¨¢nea

Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n (Vigo, 1939) publicou en 1965 A orella no buraco. "O libro, malia a que se publicou un ano despois, escribino antes de Arrabalde do norte de Ferr¨ªn", def¨¦ndese, "mais son muller e non tan importante... O caso ¨¦ que foron as d¨²as ¨²nicas obras obxectalistas da Nova Narrativa". Queiz¨¢n ref¨ªrese a unha das lecturas configuradoras do paradigma xeracional, a dos traballos da Nouveau Roman franc¨¦s e autores como Alain Robbe-Grillet, Claude Simon ou Nathalie Sarraute. O escritor Anxo Angueira, que taxinomizou a novela Breta?a, Esmeraldina (M¨¦ndez Ferr¨ªn, 1987), sit¨²a Dans le labyrinthe [No labirinto, Robbe-Grillet, 1959] e "en xeral" a obra de Claude Simon no punto de mira de Ferr¨ªn e Queiz¨¢n, respectivamente, ¨¢ hora de redactar os seus libro-manifestos da Nova Narrativa.

"Ferr¨ªn foi decisivo na conformaci¨®n do grupo". Angueira argumenta coa menci¨®n ¨¢ pol¨¦mica que enfrontara a Mourullo con Ram¨®n Pi?eiro. "Pi?eiro, seguido de Carvalho Calero, falaba dos 'factores esenci¨¢s' da literatura galega, que aqueles rapazolos non cumpr¨ªan", relata, e concreta: "A esmorga, Memorias dun neno labrego, Longa noite de pedra e a Nova Narrativa Galega remataron co esencialismo pi?eirista". O propio Ferr¨ªn, en palabras de Angueira, foi quen "se vencellou ¨¢ obra de Robbe-Grillet e da Nouveau Roman, nunha clar¨ªsima estratexia de lexitimaci¨®n literaria".

Pero esa francofilia literaria non afectaba a todos por igual. o Gonsar nunca se reco?eceu no espello obxectalista e iso malia a que o seu Cara a Times Square utiliza t¨¦cnicas an¨¢logas para relatar a dureza metropolitana e o fracaso do individuo moderno. "Gonsar, lonxe dos avatares intrasist¨¦micos e da publicidade, gardou fidelidade aos principios est¨¦ticos da Nova Narrativa durante toda a s¨²a traxectoria", asegura Anxo Angueira. Dos relatos de Lonxe de n¨®s e dentro (1961) ¨¢ novela A noite da aurora (2005), o narrador sarriao nunca cedeu aos usos convencionais da literatura galega, nunha xeira que, segundo Manuel Forcadela, atopa o seu gran tema na alienaci¨®n.

"Quixemos incorporar o feo, o desagrad¨¢bel, o grim¨ªtico", relata Queiz¨¢n, "sacar a Galicia do tradicional e introducir nomes estra?os, abandonar o rural". Queiz¨¢n def¨ªnese como "escritora sen aldea" para colorar a importancia que estes escritores conced¨ªan ao urbano. "A fuxida das ubicaci¨®ns rurais foi fundamental", corrobora Angueira. Mais as cidades da Nova Narrativa non se corresponden necesariamente co real. As t¨¢cticas de estra?amento, tan apegadas aos modos de escrita de Gonsar ou do Ferr¨ªn de Arrabalde do norte, debuxan a urbe a xeito de territorio hostil, deshumanizado, con elementos axuntados de escenarios diversos e poucas veces identific¨¢beis.

"? parte das caracter¨ªsticas que citan os manuais", apunta Xabier Cordal, "o que m¨¢is me interesa hoxe destes autores reside na s¨²a capacidade para denunciar a realidade pol¨ªtica do seu tempo sen deixar de facer gran literatura". Queiz¨¢n admite certa relaci¨®n entre a censura da ¨¦poca e o escurecemento ao que someteron os seus libros os participantes no movemento. "Hab¨ªa af¨¢n por modificar as cousas", sinala, "e iso ten que ver coa procura dunha literatura vangardista". Nese n¨® entre ansias emancipadoras e modernidade est¨¦tica comparecen, segundo a escritora d'A orella no buraco, lecturas de Samuel Beckett, William Faulkner ou Franz Kafka, "amais do existencialismo e a s¨²a filosof¨ªa".

"Sempre se dixo que os contidos daquela promoci¨®n eran novos", explica Angueira, respons¨¢bel da reedici¨®n de Breta?a, Esmeraldina, "pero a¨ª est¨¢ Kafka e o fondo com¨²n, a alienaci¨®n". Para o profesor da Universidade de Vigo, a Nova Narrativa ofreceu unha resposta est¨¦tica coet¨¢nea da que se facturaba na "capital mundial das letras" da ¨¦poca, Par¨ªs. E afirma que, bardante Luis Mart¨ªn-Santos, certo Cela ou o primeiro Ant¨®nio Lobo Antunes, a tentativa literaria da Nova Narrativa non tivo equivalente "nin en Espa?a nin en Portugal".

O rastro das propostas de Gonsar, Ferr¨ªn, Queiz¨¢n, Xohana Torres -Forcadela encadra no movemento Adi¨®s, Mar¨ªa (1965)- ou o malogrado ?nxel V¨¢zquez Di¨¦guez -As ponlas baixas (1968)- s¨¦guese, con dificultade, na prosa contempor¨¢nea. Angueira cita o caso Cid Cabido, "o mellor disc¨ªpulo de Camilo Gonsar", e o certo ¨¦ que a pegada com¨²n de Beckett salta ao lector. "Calquera intento de reflexi¨®n sobre a identidade, tanto do punto de vista existencial como nacional, debe partir da Nova Narrativa", esixe Cordal, quen enumera a Mart¨ªnez Oca, o Manuel Darriba de Accidental (2003) ou a Samuel Solleiro. "M¨¢is tanxencialmente, as propostas metaliterarias de Xurxo Borraz¨¢s ou algunha de Mar¨ªa do Cebreiro".

"A trama entre pol¨ªtica e narraci¨®n daquel Ferr¨ªn inter¨¦same moito, amais do tratamento da alienaci¨®n en Camilo Gonsar", consinte Xurxo Borraz¨¢s. Pero tam¨¦n matiza "a dificultade de manter unha literatura obxectalista, tan fr¨ªa, na altura de hoxe" e constata que "os autores novos procuran antes influencias anglosaxonas". Iso si, Borraz¨¢s, que publicar¨¢ nova novela o mes que v¨¦n, nega a maior: "Tampouco estou seguro de que Nova Narrativa sexa un movemento; defendo que as xeraci¨®ns son como as constelaci¨®ns, unha serie de puntos brancos nos que algu¨¦n ve unha cabra e xa todo o mundo di que ¨¦ unha cabra. Pero a relaci¨®n non resulta tan evidente. E a Xeraci¨®n N¨®s ou Rosal¨ªa tam¨¦n estaban ao tanto do que se coc¨ªa na Europa do seu tempo".

Manuel Darriba extrae a lecci¨®n da actitude. "Non mirarse ao embigo e unha pulsi¨®n est¨ªlistica, agora en parte perdida, de procura de voz propia. Quedo con iso ao mirar aqueles escritores". Memorias de Tains, do Mourullo que se afastou para sempre da literatura cunha Carta a Manuel Antonio, o serodio Desfeita (Semirreportaxe) (1983) de Camilo Gonsar ou Cambio en tres (1969) de Carlos Casares son obras ¨¢s que recorre Darriba: "Non perden co paso dos anos".

"Ler Nova Narrativa", concl¨²e Xabier Cordal, "vacina contra a visi¨®n colonial e acomplexada da nosa literatura, o que antes pasaba coas letras hispanas e agora coas lus¨®fonas". Ant¨ªdoto contra a subalternidade ou experiencia para evitar alf¨¢ndegas literarias, ¨¦ Angueira quen certifica: "A Nova Narrativa a¨ªnda non rematou; Ferr¨ªn segue a escribir".