As artes en tempos sombrizos

O escritor Alberto Lema fala de "oblicuidade". E cada un dos consultados, escritores, cr¨ªticos de cinema ou "produtores" de arte escapan de estabelecer mecanicismos. As problem¨¢ticas conexi¨®ns entre tempo hist¨®rico e expresi¨®n art¨ªstica, a xesti¨®n do real nunha obra de arte, retornan no intre no que os mercados financeiros se ve?en abaixo. ? pregunta de c¨®mo o que analistas de diversa condici¨®n non dubidan en cualificar de fin do capitalismo liberal se introduce nos papeis, nas c¨¢maras ou mesmo nos museos, a ¨²nica resposta com¨²n ref¨ªrese ¨¢ ausencia de causalidade. "Non existe unha correspondencia li?al entre crise e produci¨®n art¨ªstica", sinala a documentalista Mar¨ªa Ruido, que v¨¦n de expo?er o seu traballo en M¨¦xico D.F., "e os contextos sociais dan resultados que non sempre son esper¨¢beis".

"Tr¨¢tase da fin da fin da historia", asegura o escritor Alberto Lema

"Non existe unha correspondencia li?al entre crise e produci¨®n art¨ªstica"

O editor e poeta Miguel Anxo Fern¨¢n Vello (Cospeito, 1958) publicou, no xornal Galicia Hoxe, un artigo de t¨ªtulo expl¨ªcito: Creaci¨®n art¨ªstica e crise econ¨®mica. Al¨¦n dos riscos para a industria cultural, espec¨ªficos mais arrimados aos doutros sectores produtivos, Fern¨¢n Vello rem¨ªtese ao ling¨¹ista estadounidense Noam Chomsky. "As crises econ¨®micas, di Chomsky, vense acompa?ada da aparici¨®n de expresi¨®ns art¨ªsticas de grande interese", afirma, "e eu parto de que a creaci¨®n con ¨¢nimo de perdurabilidade non debe ser allea aos ritmos da sociedade". Segundo o autor de Territorio da desaparici¨®n, "o capitalismo produce unha arte para ser consumida, para o mercado; a crise financeira provoca a met¨¢stase do sistema; deber¨¢n aparecer outras lecturas da realidade".

O enfoque material domina a reflexi¨®n de Mar¨ªa Ruido. Co proxecto Plan Rosebud, unha investigaci¨®n sobre as pol¨ªticas da memoria, en marcha, ¨¢ artista ourens¨¢ (1967) preoc¨²palle que "os produtores de arte sexan conscientes da posici¨®n que ocupan". Para Ruido, que recolle as li?as de forza do pensamento de Walter Benjamin, o tempo sociopol¨ªtico no que traballa "¨¦ chave ¨¢ hora de producir". E o circu¨ªto produtivo da arte. "Porque os gobernos recurtar¨¢n os orzamentos dedicados ¨¢ arte", asegura, "pero comezar¨¢n pola base do sistema".

? dicir, Miquel Barcel¨® ou Damien Hirst seguir¨¢n cobrando cifras desorbitadas polo seu traballo "mentres os estudantes de Belas Artes non te?en bolsas para estudar f¨®ra e, en Galicia, non hai fondos para crear un centro de produci¨®n". Coincide Miguel Anxo Fern¨¢n Vello nunha denuncia, a¨ªnda que menos concreta, da "mercantilizaci¨®n das ideas que acontece na globalizaci¨®n neoliberal".

O ensa¨ªsta Francisco Sampedro (A Coru?a, 1956) v¨¦n de entregar ao prelo a traduci¨®n de Pequeno pante¨®n port¨¢til, o ¨²ltimo libro de Alain Badiou (Rabat, 1930). Preocupado pola delimitaci¨®n e funcionalidade da ideolox¨ªa, apunta que "estamos nos comezos da crise, e iso ¨¦ opini¨®n de analistas de todas as cores". "No principio dunha situaci¨®n as¨ª", explica, "adoita haber un repregamento individualista que, no poder, se manifesta nun esteticismo de elite". As¨ª asimilou o modernismo ingl¨¦s, nas primeiras d¨¦cadas do s¨¦culo XX, a fin do Imperio. Para o escritor Alberto Lema (Vimianzo, 1975), os poemas d'A terra bald¨ªa de T.S. Eliot ilustran "unha relaci¨®n das artes co real oblicua". "Porque no mesmo tempo de crise en Occidente que Eliot escrib¨ªa The Waste Land [1922], Brecht escrib¨ªa as s¨²as comedias, no aqu¨ª e no agora", di.

Lema, que en breve ter¨¢ novo libro nos comercios -Sidecar-, fala dunha "fin da fin da historia. Iso deber¨ªa levar canda si a desaparici¨®n do programa cultural da fin da historia, ¨¦ dicir, do posmodernismo". E anota, divertido, un s¨ªntoma: "Vi?a o¨ªndo na radio que o Manifesto Comunista multiplicou edici¨®ns; iso demostra a interacci¨®n entre a crise econ¨®mica e a literatura". Para a poeta Chus Pato (Ourense, 1955) unha crise entrem¨¦tese no desenvolvemento das artes en xeral se "fai pos¨ªbel un cambio na percepci¨®n est¨¦tica do mundo, unha variaci¨®n na mirada, na voz, sobre todo no tacto e no pensamento; deste cambio agromar¨¢n novas t¨¦cnicas na literatura".

Chus Pato pensa na crise que desencadeou o crack burs¨¢til de de 1929. "Acelerou a historia que conduciu ¨¢ II Guerra Mundial e esa guerra mudou case ao 100% a percepci¨®n do mundo", e enumera: toda a arquitectura fascista europea, os bombardeos sobre poboaci¨®n civil, os avances da medicina, a racionalidade dos campos de exterminio. Pero confesa non saber "se a actual ¨¦ unha crise ou un pequeno axuste do capital". "De que xeito mudou a mi?a percepci¨®n?", preg¨²ntase, "nin idea; polo de agora asombro, ignorancia, incerteza e mirar para outro lado a ver se escampa".

Da II Guerra Mundial tam¨¦n fala Mar¨ªa Ruido, quen consigna "un retorno ¨¢ orde, ¨¢ arte abstracta para o sal¨®n da casa" excedida a confrontaci¨®n b¨¦lica. E non era, segundo a artista, cuesti¨®n de r¨¦xime autoritario ou parlamentario: "Esa volta ao formalismo ocorreu en Estados Unidos pero tam¨¦n en Espa?a". A arte que m¨¢is interesa a Ruido xorde en tempo de pulo econ¨®mico, probabelmente o ¨²ltimo ciclo de crecemento delongado, "na Europa dos 60 e dos 70".

Miguel Anxo Fern¨¢n Vello esgrime "escasa perspectiva". "Con todo, na poes¨ªa, que adoita situarse na vangarda da percepci¨®n da realidade", reconta, "hai autores que anticiparon unha viraxe cr¨ªtica e atenderon ao material". Ofrece dous t¨ªtulos: Contra Maquieiro (2005), de M¨¦ndez Ferr¨ªn, e Migraci¨®ns (2008), de Rafa Villar. "Xos¨¦ Mar¨ªa ?lvarez C¨¢ccamo vibra nesa direcci¨®n dende hai anos", engade. Chus Pato contrap¨®n a actualidade aos ataques en Nova York do 11 de setembro de 2001: "No que escribo non detecto cambios, agora trato de elaborar algo sobre o tempo e os enigmas; por¨¦n, no 11-S escrib¨ªn de inmediato, inducida polas imaxes".

O autor d'A violencia excedente, Francisco Sampedro, reclama dos traballadores intelectuais a recuperaci¨®n de "dous significantes deturpados: a liberdade, que obvia o dereito ¨¢ existencia, e a democracia, que debe ser algo m¨¢is que a alternancia de grupos no poder". E non evita citar, sen resignaci¨®n, a Baruch Spinoza: "Onde hai opresi¨®n, hai resistencia".