Posibilidades dun Valente galego

A obra de Jos¨¦ ?ngel Valente (Ourense, 1929- Xenebra, 2000) nunca foi popular. Por¨¦n, da s¨²a pegada nunha topograf¨ªa po¨¦tica espa?ola, aberta no que atinxe aos autores entalados na generaci¨®n de los 50, a¨ªnda se reco?ecen os conflitos inducidos, ¨¢s veces, pola s¨²a c¨¦lebre man¨ªa de opinar igual sobre vivos e mortos. Convertido -malia as feridas sen encoirar- nunha das ¨²ltimas grandes voces da poes¨ªa europea, as¨ª se foron espallando as cousas da vida e da obra. S¨¢bese m¨¢is das liortas extraliterarias do poeta, ou do seu di¨¢logo con Cernuda, Agamben ou Lezama Lima, que da s¨²a relaci¨®n con Vicente Risco, ao que lle adica Sete C¨¢ntigas de al¨¦n.

Tras un primeiro volumen de poes¨ªa e prosa, a obra completa de Valente acabouse de fixar no fin de 2008, coa publicaci¨®n dos Ensaios (Galaxia Gutenberg-C¨ªrculo de Lectores). O poeta e cr¨ªtico lugu¨¦s Claudio Rodr¨ªguez Fer, responsable do pr¨®logo e da compilaci¨®n dos textos na ¨²ltima edici¨®n de Andr¨¦s S¨¢nchez Robayna, sintetiza a obra galega do ourens¨¢n. Trasladado ¨¢ nosa literatura, o poeta estatal que m¨¢is bibliograf¨ªa xera -a C¨¢tedra Valente de Poes¨ªa e Est¨¦tica que dirixe Rodr¨ªguez Fer reunir¨¢ en breve os ensaios de Juan Goytisolo- non ¨¦ un caso Valle-Incl¨¢n, anque a s¨²a linguaxe tam¨¦n se conserve moderna.

Pimentel mereceu un D¨ªa das Letras con menos obra en galego

"Se chega coincidir con Pi?eiro igual ti?amos un poeta nacional"

S¨® o epistolario xa poder¨ªa enxergar un volume de relaci¨®ns con Galicia

En poes¨ªa, falamos do poema solto Finisterre (La Noche, 1947), as Sete c¨¢ntigas de al¨¦n (Do Castro, 1981, ampliada tres veces ao longo da d¨¦cada) e da cantiga Na mar de Vigo (inclu¨ªda no libro de artista Al¨¦n, con gravados de Leopoldo N¨®voa), amais dos cinco poemas de H?lderlin que traduciu para a revista Uni¨®n Libre. A prosa consta de sete pezas: o discurso de resposta do doutoramento honoris causa na Universidade de Santiago, a conferencia Figura de home en dous espellos e cinco textos m¨¢is. "? unha obra moito m¨¢is pequena c¨¢ que escribiu en castel¨¢n, pero m¨¢is abondosa que a doutros autores galegos aos que se lles adicou o D¨ªa das Letras", remarca Rodr¨ªguez Fer. "Entroutros Mart¨ªn C¨®dax, Meendi?o, Xoh¨¢n de Cangas, Pimentel ou Blanco Torres". "Galeguizar" ao autor de Material memoria, na medida do posible, pasar¨ªa "por unha biograf¨ªa detallada con respecto a Galicia". Tam¨¦n por unha an¨¢lise do seu peso na l¨ªrica galega contempor¨¢nea. Para o poeta e cr¨ªtico lugu¨¦s, con m¨¢is de 30 traballos sobre Valente, "influ¨ªu m¨¢is do que se di e moito m¨¢is do que se confesa, pero por raz¨®ns ideol¨®xicas non se tracexaron estudos comparativos desa caste".

Non opina exactamente igual Arcadio L¨®pez Casanova, cuxa primeira po¨¦tica adoita emparentarse co Valente social de A modo de esperanza, igual que ¨¢s veces espella a etapa de El fulgor na obra de Ana Roman¨ª ou Lois Pereiro. "Na Compostela dos 60 limos os seus primeiros libros, e os de Claudio Rodr¨ªguez ou Brines, e mesmo sintonizamos con eles... Mais coido que non influ¨ªu nada, ou moi pouco, nos autores galegos, nin nos do realismo social nin na renovaci¨®n, a partir de 1976. Quizais non houbo sinton¨ªa coa etapa da mal chamada po¨¦tica do silencio". As C¨¢ntigas par¨¦cenlle "unha fonda aportaci¨®n, nunha li?a pouco desenvolvida entre n¨®s". Aqu¨ª e (un pouco menos) al¨¢. A li?a encetada por Mar¨ªa Zambrano, que despois o levar¨ªa a anoar, entre a arte e a filosof¨ªa, a anguria de Celan coa m¨ªstica espa?ola, hebrea e suf¨ª.

F¨®ra de Galicia en 1948, e de Espa?a en 1954, sistematizar os pasos perdidos de Valente en relaci¨®n co pa¨ªs ¨¦ a tarefa pendente. Por papeis non ha ser. Os materiais da C¨¢tedra, na biblioteca da Facultade de Filolox¨ªa compostel¨¢, fornecen teses doutorais de Francia a Nova Celandia. S¨® o epistolario poder¨ªa enxergar un libro galego. "Hai moitas cartas agarimosas de Ant¨®n Risco, Vicente -polo Premio Adonais-, Novoneyra -ao que co?eceu en Madrid-, Ferr¨ªn -que loubou as c¨¢ntigas-, Xohana Torres, Blanco Amor, Luz Pozo, Dieste...", enumera Rodr¨ªguez Fer, "pero a¨ªnda as estamos transcribindo". A relaci¨®n con Galaxia ¨¦ nula a efectos documentais. Valente tam¨¦n estaba f¨®ra.

Neste sentido, o complicado segue sendo fixar o seu lugar en Galicia, se concibimos este en termos de amor, odio ou compromiso. Por textos ou testemu?os sabemos que volv¨ªa decote a Rosal¨ªa e que interpretaba a Castelao en clave federalista. Que herdou unha biblioteca republicana dun cura fuxido. Que pod¨ªa falar de filosof¨ªa con Fraga Iribarne, ao que lle enviou unha carta persoal para impedir a execuci¨®n de Grimau -o futuro embaixador en Londres intentar¨ªa despois, en balde, rescatarlle o pasaporte cando El uniforme del general motiva un consello de guerra-. Que a s¨²a relaci¨®n con Ourense, ¨¢s veces, fica presa na memoria en prosa de Intento de soborno. Un relato da humillaci¨®n diaria do pai "cal¨ªgrafo" -un exemplo de dignidade antes e despois da guerra-, apoderado na ferreter¨ªa Villanueva y Zarauza, na antiga r¨²a General Franco.

"No fondo foi un exquisito que nunca se enzoufou, cando hab¨ªa xente do PCE ¨¢ que estaban colgando dos test¨ªculos", espeta Xes¨²s Alonso Montero, compa?eiro de clase en Madrid. Valente colaborou no exterior co Frente de Liberaci¨®n Popular, os felipes, no que se ali?aban desde cristianos de base ata situacionistas de primeira hora. "Como cidad¨¢n galego pouco exerceu", di Alonso Montero, prologuista e corrector -con Dieste, Novoneyra e C¨¦sar Antonio Molina- das primeiras C¨¢ntigas. Al¨¦n deses exercicios, fala dun poeta en galego "epis¨®dico pero importante", que non atopa voceiros "nin en Galicia nin en Espa?a". Ao f¨ªo da redenci¨®n, o acad¨¦mico invoca a Ram¨®n Pi?eiro: "Por a penas un ano non coinciden en Galicia... Quizais agora estariamos falando dun poeta nacional".