O humor que somos

En 1963, na paisaxe cultural m¨¢is que precaria de finais da etapa aut¨¢rquica do franquismo, e no ermo que era o ensaio filos¨®fico, cando m¨¢is en galego, apareceu un libro ins¨®lito. O segredo do humor, de Celestino Fern¨¢ndez de la Vega, un funcionario de provincias, era un s¨®lido estudio sobre unha das facetas menos estudada e m¨¢is curiosas da personalidade humana, o humor. A pesar de ser unha ¨¢rbore frondosa crecida no deserto, non espertou apenas atenci¨®n, nin sequera nos ambientes intelectuais espa?ois, quitado no reducido c¨ªrculo de persoas preocupadas pola reconstruci¨®n ideol¨®xica de Galicia. Estes d¨ªas, Editorial Galaxia v¨¦n de publicar a terceira edici¨®n (a segunda foi en 1983) daquel libro seminal, unha boa ocasi¨®n para reflexionar sobre a vixencia do contido.

A retranca serviu de defensa ante as preguntas con respostas perigosas

O humor galego ten semellanzas ¨® doutros pobos que foron dominados

A maiores do valor intr¨ªnseco do ensaio, a reedici¨®n aproveita a actualidade do coautor intelectual d'O segredo, Ram¨®n Pi?eiro. Como conta no pr¨®logo da segunda edici¨®n o homenaxeado do D¨ªas das Letras deste ano, o libro concibiuse como parte da estratexia fundacional de Galaxia, a de acometer unha nova refundaci¨®n de Galicia mediante o estudio "dos temas fundamentais da cultura galega". O primeiro publicado foi un tema colectivo sobre a obra de Rosal¨ªa de Castro (¨¦ dicir, sobre o lirismo), o segundo foi dedicado ¨¢ saudade e o terceiro, ¨¢ paisaxe e cultura. Que o humor fose elixido por aquela confrar¨ªa de gardi¨¢ns das esencias que pilotaba Pi?eiro como o cuarto ingrediente do que chamaban a alma de Galicia non deixa de ser chamativo naquela ¨¦poca cando menos alica¨ªda, sobre todo sabendo que non era doado. Segundo Pi?eiro, deseguida acordaron que De la Vega, O Cilistro, "era quen de levar a cabo con ¨¦xito esa dif¨ªcil aventura intelectual".

O resultado daquela aventura que acometeu o Cilistro comeza coa dedicatoria ¨¢ s¨²a muller e "para que os nosos tres ledos cativos medren e comprendan un pouqui?o da ledicia e da tristura do seu pai" e remata co ensaista reco?ecendo que "o tema, sen d¨²bida, non queda esgotado, quen queda esgotado ¨¦ o autor". As duascentas p¨¢xinas que hai no medio son un traballo exhaustivo, como demostra a amplitude e variedade das fontes bibliogr¨¢ficas que usou. A s¨²a intenci¨®n non era desvelar o segredo, a clave do humor, sen¨®n salientar que "o humor ten un segredo, acubilla a s¨²a esencia, gusta de se disfrazar". Entre as conclusi¨®ns que o autor quita, est¨¢ a de que o humor ¨¦ un produto da cultura occidental e da idade moderna, a cultura e o tempo no que se produciu a separaci¨®n entre o suxeito e o obxecto. O humor ser¨ªa a visi¨®n distanciada e ir¨®nica do obxecto, do mundo exterior. "Celestino era estra?amente culto para a ¨¦poca. Esa apreciaci¨®n bas¨¦ase na filosof¨ªa de Heidegger. Heidegger comezou a facerse popular en Espa?a a finais dos 80, e hoxe d¨¢s unha patada a unha a pedra e sae unha presada de heiddegerianos, pero daquela moi pouca xente co?ec¨ªa e l¨ªa a s¨²a obra, como fac¨ªa el", sinala o fil¨®sofo Ant¨®n Baamonde, autor do pr¨®logo da escolma de traballos de De la Vega, Ensaios a proba do tempo?que Galaxia est¨¢ a piques de publicar.

Para De la Vega, o primeiro humorista moderno foi Cervantes, a pesar de que "o problema do humor apenas ten cabida no horizonte mental dos espa?ois". "Cervantes tivo moi pouca fortuna cos seus int¨¦rpretes espa?ois, obsesionados pola figura de Don Quixote e da s¨²a presunta condici¨®n de clave, cifra ou s¨ªmbolo do espa?ol". Entre os moitos exemplos desa incapacidade hispana para o humor, n' O segredo aparece desde a definici¨®n do dicionario da RAE de ent¨®n, no que a primeira opci¨®n ¨¦ "cualquier l¨ªquido del organismo animal", ata a consideraci¨®n intelectual que se lle outorgou ¨¢s Humoradas de Campoamor (do tipo: "?Es la esencia mejor de la belleza/el olor sin olor de la limpieza!"). A pesar da encarga, n' O segredo do humor non hai demasiadas referencias ¨® humor galego. "Se se pensa en Valle-Incl¨¢n, en Xulio Camba, en Castelao e na ascendencia galega de Cervantes e de E?a de Queiroz -case os ¨²nicos humoristas peninsulares- p¨®dese chegar a sospeitar que o humor debe ter algo que ver coa alma galego-portuguesa", ¨¦ unha das poucas. "Os dous apelidos co?ecidos de Cervantes son galegos, e desde logo o humor do Quixote ¨¦ galego", afirmou Gonzalo Torrente Ballester en 1992. "Atopamos o humor tanto nas expresi¨®ns populares como nas creaci¨®ns cultas, xa desde os cancioneiros medievais. Se pensamos nos pais da patria norteamericana, Washington e Jefferson, eran plantadores ou avogados, pero o noso, Castelao, era un humorista. Buscando no ADN do galego, a f¨®rmula ser¨ªa I+M, iron¨ªa m¨¢is melancol¨ªa", asegura Manuel Rivas. O escritor, que reivindica que o humor atravesa toda a s¨²a obra, recorda que o cineasta ruso Sergei Einsenstein establec¨ªa "unha irmandade entre Charlot e Dostoievski porque xuntaban melancol¨ªa e humor". Xa o propio Fern¨¢ndez de la Vega apuntaba a esa maridaxe un tanto paradoxal ¨® asegurar que o humorismo "¨¦ un sutil xogo de relaci¨®ns e relativizaci¨®ns". "Para non sucumbir ¨¢ dor non hai nada mellor que rir dela, para non enlamarse no riso, non hai cousa mellor que buscarlle o lado triste". E os creadores de Tiempos modernos e de Crime e castigo tam¨¦n aparecen como exemplos de humoristas n'O segredo do humor. "Claro que existe un humor galego. ? o que ten moita carga de iron¨ªa, m¨¢is que comicidade, ¨¦ de ida e volta, deixa as cousas para que as remate o receptor", asegura un dos seus practicantes, o debuxante Xaqu¨ªn Mar¨ªn, fundador do Museo do Humor de Fene, que apunta que "en moitos sitios, de Brasil a Venezuela, quedaban sorprendidos porque pensaban que en Espa?a, como moito, hab¨ªa a comicidade andaluza".

"Todo pobo ten o propio sentido do humor, forxado polas circunstancias hist¨®ricas. Os pobos dominantes tiran cara ¨¢ comicidade ofensiva da mofa sarc¨¢stica, como por exemplo a guasa madrile?a; nos pobos dominados d¨¢se o humor defensivo e ir¨®nico. O humor caracteristicamente galego ¨¦ a retranca, que naceu no oprimido pobo galego como unha arma defensiva contra as tem¨ªbeis autoridades, unha maneira de non dar respostas a preguntas perigosas. Agora que as autoridades son algo menos de temer, a retranca ¨¦ unha fina e ¨¢s veces case impercept¨ªbel iron¨ªa empregada m¨¢is para o elegante pracer est¨¦tico e intelectual con que enriquecer a conversa, e tam¨¦n como reafirmaci¨®n a nivel persoal da identidade nacional galega", asegura o hispanista brit¨¢nico John Rutherfod. Sen embargo, o rec¨¦n xubilado profesor do Queen's College da Universidade de Oxford sempre desmentiu a semellanza entre o humor protot¨ªpico, o ingl¨¦s, e o galego. "Haina co doutros pobos historicamente dominados, como o irland¨¦s e o xudeu", asegura.

Se o humor naceu como arma defensiva popular, mantense agora que xa non hai esa relaci¨®ns de dominaci¨®n e mesmo menos uso do idioma no que foi creado?. "Ese sentido do humor t¨ª?ao a xente de antes, agora vaise perdendo", lamentaba Torrente naquela entrevista do 92. "A¨ªnda se mant¨¦n, pero m¨¢is ben na xente maior e nos campesi?os, ¨¦ unha especie ameazada de extinci¨®n", concorda hoxe Rutherford. "O humor est¨¢ ligado ¨® idioma, ¨® clima, ¨¢ paisaxe, e est¨¢ morrendo porque todo iso cambiou", confirma Xaqu¨ªn Mar¨ªn. O m¨¢is pesimista ¨¦ Ant¨®n Baamonde: "P¨¢salle igual que a outras moitas cousas, que se viu afectado pola sure?izaci¨®n de Galicia. Antes non ¨ªan galegos ¨®s programas de coraz¨®n, e xa van. O sentido do humor dos rapaces ¨¦ o da televisi¨®n, cada vez ten menos peso a familia. Un pa¨ªs que nos ¨²ltimos 30 anos est¨¢ acabando co seu patrimonio, co idioma e con case todo, por que ¨ªa conservar iso? Unha m¨¢goa, porque como dic¨ªa Celestino de la Vega, 'a falta de senso do humor encheu os campos de concentraci¨®n".