Falares que carga o demo

En febreiro, a lingua e a cultura galegas tiveron a s¨²a cara e a s¨²a cruz. A cara, o premio Goya a Lu¨ªs Tosar e a Vaca Films e o emocionante xeito que tiveron de compartilo con todo o pa¨ªs escandindo o falar das fadas (verbas de Ram¨®n Cabanillas). Un xesto que hai que ler como eficaz r¨¦plica, galegu¨ªsima por contundente ao tempo que sutil, ¨¢s mensaxes que non paran de aburarnos para que nos desentendamos do galego e nos zafemos de vez da cultura propia, chint¨®fanos ambos limitadores e acomplexantes. Moi merecido, pois, o aplauso que tributou a Tosar a secci¨®n m¨¢is din¨¢mica, culta e consciente do noso corpo c¨ªvico, unha ovaci¨®n masivamente coreada en Internet: 35.229 seareiros da iniciativa "Lu¨ªs Tosar agradecendo o Goya en galego" dan idea da magnitude do suceso. Gabanza, honra e beiz¨®n para o baril artista e digno paisano!

- A aldraxe de Rosa D¨ªez

Agora, a cruz: a babecada da mandam¨¢is de Uni¨®n Progreso y Democracia, que ten a ocorrencia de censurar a Zapatero cham¨¢ndolle "gallego, en el sentido m¨¢s peyorativo del t¨¦rmino", para logo despachar a Rajoy cun lac¨®nico (que non v¨¦n de lac¨®n) "es gallego". Por outras palabras: o primeiro un renarte, o segundo un mi?a xoia. Hai cinco meses, nunha conferencia na Coru?a, a liderona de UPyD consideraba a Feij¨®o "demasiado gallego en el sentido peyorativo del t¨¦rmino". Un pusil¨¢nime, vaia. Seica no curto vocabulario desta personaxe, gallego se conta entre as aldraxes preferidas. Xaora, un pode ser s¨® "gallego", "demasiado gallego" e incluso "gallego en el sentido m¨¢s peyorativo".

Os arrotos de D¨ªez provocaron unha vagada de indignaci¨®n en Galicia. M¨¢is dun xornal ofreceulle a posibilidade de rectificar, pero ela (¨¦rache boa!) rexeitou facelo. A rede ferve en esconxuros, con iniciativas de repudio que en tres d¨ªas concitaron milleiros de adhesi¨®ns. Ante a arroiada de protestas, o seu partido publicou unha nota acugulada de novos vituperios, ata o punto de acusar os inxuriados de "intolerancia, complejo de inferioridad o perturbaci¨®n nacionalista". Vaites! As¨ª mesmo, varios comentarios da prensa madrile?a (inclu¨ªndo este mesmo diario) quitaban ferro ao asunto, chegado a conclusi¨®ns non moi desemellantes ¨¢ nota de UPyD, a¨ªnda que tentando evitar o ferrete. E estes d¨ªas pasados, o director de Abc descualificaba unha intervenci¨®n do ministro de Traballo declar¨¢ndoa unha "gallegada". Outra vaca no millo! En tal estado de intoxicaci¨®n, inconsciencia e insensibilidade xace prostrada boa parte da opini¨®n p¨²blica da capital do Reino.

- Por que gallego ¨¦ insultante en castel¨¢n?

O episodio corre o risco de quedar na an¨¦cdota fuxid¨ªa, cando deb¨ªa convidar a unha pequena reflexi¨®n, ao menos sobre dous puntos: un, como e por que no vocabulario castel¨¢n (non no diccionario da Real Academia, sen¨®n no que os e as falantes levan nos miolos) o xentilicio gallego chegou a converterse nun adxectivo descualificativo, e outro, que ¨¦ o que est¨¢ detr¨¢s do seu uso neste caso e momento concretos. O t¨®pico denigrante para os galegos no imaxinario castel¨¢n ten ra¨ªces moi fondas, chantadas en varios s¨¦culos. A literatura cl¨¢sica espa?ola e os sainetes populares madrile?os ofrecen numerosos e moi expresivos testemu?os. Vela¨ª d¨²as perlas: "Los gallegos no se colocan en predicamento, porque no son alguien", deixou escrito Cervantes; "Hay gallegas rollizas como un nabo, / entre puerca y mujer, que baja al r¨ªo / y lava m¨¢s gualdrapas que un esclavo / cantando como carro en el est¨ªo", rimou Lope de Vega, e quedou tan pancho (a pesar de que o manti?a o Conde de Lemos).

Din os estudosos que este estereotipo se creou como consecuencia da arribada a Madrid dunha multitude de labregos miserentos que abandonaran a s¨²a terra para exercer labores serv¨ªs ou de escasa estima social (lacaios, criadas). Un dos elementos que contribu¨ªu a crear esa imaxe derrogatoria do galego curto, retra¨ªdo e acomplexado (e de a¨ª, de indeciso, taimado e incluso covarde) foi a escasa seguranza ling¨¹¨ªstica daquelas pobres xentes, incapaces de expres¨¢rense en castel¨¢n, e que por iso tem¨ªan (e de feito adoito eran) ser v¨ªtimas de crueis chanzas. Xa que logo, ese estereotipo expresa a marxinaci¨®n hist¨®rica do noso pa¨ªs e o noso idioma.

- Linguaxe politicamente correcta

Cada lingua constit¨²e o dep¨®sito da experiencia hist¨®rica e o inventario da cultura da comunidade que a fala, pois esa experiencia e a correspondente pegada na mentalidade colectiva deixan marcas indelebles no idioma: en refr¨¢ns e frases feitas, nas acepci¨®ns ou connotaci¨®ns de certas palabras, no uso figurado dalg¨²ns termos. Por iso mesmo, a fala coloquial e a literatura (sobre todo, a popular) son fieis recept¨¢culos dos preconceptos m¨¢is arraizados. A propia nota de UPyD antes citada menciona as expresi¨®ns "trabaja como un negro" e "chulo como un madrile?o"; ningunha das d¨²as precisa m¨¢is explicaci¨®ns.

Pero a linguaxe non ¨¦ simple expresi¨®n dunhas ideas que ter¨ªan unha vida independente: a propia fala contrib¨²e a consolidar as imaxes, a difundilas e a arraigalas. As formas non son neutras pois est¨¢n moito m¨¢is vencelladas aos contidos do que puidera semellar. Vela¨ª a xustificaci¨®n dos esforzos para erradicar a linguaxe sexista, que replica a discriminaci¨®n das mulleres. ?Algunha vez matinaron por que ata hai pouco non era aceptable referirse en feminino a presidentas, mari?eiras ou m¨¦dicas, pero si a secretarias, se?oras da limpeza ou enfermeiras? ?ou por que os voc¨¢bulos xu¨ªza e alcaldesa denotaban as esposas do xu¨ªz e do alcalde? Para non falar das expresi¨®ns hom¨®fobas. Que diriamos dun deputado que descualificase a un alto cargo por facer ou dicir algo "propio dun maricallo"? Ou das que expresan prexu¨ªzos raciais. Ser¨ªa a d¨ªa de hoxe considerado de bo gusto referirse publicamente ¨¢ "cobiza tipicamente xudaica"? E falar de algu¨¦n como "un mouro, no peor sentido da palabra"? A linguaxe politicamente correcta, tan deostada por comentaristas superficiais, representa un avance da civilizaci¨®n. Evidentemente, non arranxa os problemas de fondo, pero ao menos non contrib¨²e a reproducilos. A alternativa ¨¢ correcci¨®n pol¨ªtica na fala ¨¦ a expresi¨®n brutal e irrespectuosa. Isto ten pouco que ver con complexos, sentido do humor ou perturbaci¨®ns nacionalistas, e moito con civilizaci¨®n, purga de prexu¨ªzos, ambiente de respecto ¨¢ dignidade das persoas e dos colectivos.

Polo mesmo, a eliminaci¨®n da vida p¨²blica de falares ofensivos cara aos distintos pobos de Espa?a, que reviven no d¨ªa a d¨ªa o lastre herdado dunha cultura autoritaria, uniformista e tinguida de prexu¨ªzos castelanizantes, ¨¦ unha tarefa esixida por pura hixiene c¨ªvica.

- Rosa D¨ªez, Galicia e o galego

Repasen por un momento a informaci¨®n gr¨¢fica da manifestaci¨®n preelectoral contra o galego de febreiro de 2009. Vexan na cabeceira a Rosa D¨ªez entre varios dirixentes populares. Reparen arestora en como a se?ora celebrou coa boca podre o aniversario daquela mobilizaci¨®n de infausta memoria. Noten a reacci¨®n enf¨¢tica do PP, as choromicadas dalg¨²n xornal, o mesto silencio de Galicia Biling¨¹e. Non ten algo de pat¨¦tico a situaci¨®n dos que nos ¨²ltimos anos arrolaron a transfuguista, ao tempo que se recreaban en dar pancadas ao idioma galego?

? a traxicomedia, tantas veces repetida, dos galegos descastados que esperan que a renuncia ¨¢ s¨²a identidade os faga m¨¢is meritorios aos ollos do espello deformado en que se miran. A Espa?a gran-castel¨¢, centralista e soberbia, que Antonio Machado censurou tan aceda canto certeiramente ("ayer dominadora... desprecia cuanto ignora"), reserva un desd¨¦n a¨ªnda maior para eses parvenus ca o que ostenta para as linguas e culturas que fachendosamente desco?ece.

Os galegos que acalentaron a se?ora D¨ªez nos medios de comunicaci¨®n, na vida p¨²blica, na r¨²a, xa saben a opini¨®n que lle merecen ¨¢ s¨²a ¨ªdola: "Gallegos, en el sentido m¨¢s peyorativo de la palabra". Rosa non paga traidores. Ao resto da cidadan¨ªa galega tanto nos ten o que ese ep¨ªtome da deslealdade, o oportunismo e a demagoxia opine ou deixe de opinar sobre n¨®s, por moito predicamento que te?a na capital. Pero unha cousa ¨¦ o¨ªr certas baduadas coma quen oe chover, e outra distinta -disimulen o dito- que mexen por n¨®s e dicir que chove.