Otero Pedrayo, arredor de si

Don Ram¨®n, as¨ª se refer¨ªan a el nos ¨²ltimos anos da s¨²a vida: case unha estatua por tama?o e solemnidade. Resulta unha figura que asusta, tan esmagadora. No canto diso, aquel xigante era un rapaz alegre e gozador at¨¦ a fin. Queix¨¢base na vellez ao seu amigo e m¨¦dico Domingo Garc¨ªa-Sabell: "Case non te?o pulos para lle escribir, pois levo arredor dun mes sen vi?o, alg¨²n vasi?o ao xantar, sen o grolo de co?ac, sen o caf¨¦ que desde Voltaire e Schopenhauer par¨¦s indispens¨¢bel a todo home que sinta a tonada do Rhin, o recender dos casti?eiros das Tuller¨ªas, a armun¨ªa da frase latina e o meigallo da pedra gris de pupila de Santiago". Talmente Otero, algu¨¦n que, grazas ¨¢ cultura, vive esa hora coti¨¢ de tomar o caf¨¦ sentindo con el os anos, as ¨¦pocas, os s¨¦culos da s¨²a Europa. Especialmente Chautebriand.

Para lembrar que fora un meni?o, tivo que viaxar lonxe de aqu¨ª e de si

? un caso raro de intelectual que se ve a si propio con distancia

En Trasalba, Otero di que "atopaba a Galicia campesi?a e asoballada"

Quitada Rosal¨ªa, non hai figura de igual tama?o na cultura galega

As circunstancias en que viviu obrig¨¢rono a encarnar a seriedade, a gravidade, mais nunca deixou de ser un rapaz alegre. E por que hab¨ªa ser triste un rapaz que naceu fillo ¨²nico dunha nai cari?osa e un pai liberal e confiado, un m¨¦dico ourens¨¢n da R¨²a da Paz. O pai ficou na memoria do rapaz como fidalgo paternal que na s¨²a casa grande de Trasalba daba tratamento m¨¦dico aos campesi?os sen lles cobrar. Esa imaxe foi a que educou ao seu fillo, para o Ramonci?o as¨ª debera ser o mundo: un pai xeneroso e compasivo que coida da xente. O pensamento social de Otero Pedrayo estivo sempre suxeito a ese ideal. Non foi conservador por convicci¨®n intelectual nin por intereses de clase, nin sequera por esteticismo, foino por lealdade ¨¢ s¨²a infancia. "Doume conta de que falo dunha Galicia lonxana, que hoxe as cousas te?en que ser doutro xeito. A min gostar¨ªame unha Galicia grande e campesi?a (...) unha grande rep¨²blica campesi?a". Otero nunca traizoou o seu pa¨ªs e tampouco a si propio, ¨¢ s¨²a infancia. Por¨¦n, para lembrar o meni?o que levaba dentro primeiro tivo que esquecelo e viaxar lonxe de aqu¨ª e lonxe de si.

Con todo ser el algu¨¦n aberto ¨¢ vida, era esp¨ªrito delicado e retra¨ªdo, "un ¨¢spero ourizo" dir¨ªa el de si propio. E foi dar con dous rapaces semellantes, Vicente Risco e Florentino Cuevillas: un tr¨ªo intelectualmente prodixioso, de se?oritos exquisitos que desprezaban a sociedade provinciana na que viv¨ªan e o pa¨ªs que os creara, a Galiza invis¨ªbel. Un tr¨ªo de lambidos e elitistas, fascinados por Par¨ªs entre cursis e elegantes. As¨ª lembraba o seu amigo Cuevillas, "con su alto cuello, su bomb¨ªn, sus botines y su bast¨®n para saludar a se?oras y se?oritas asomadas a los balcones, para entrar en la tertulia siempre viva desde media ma?ana de Temes".

En 1905, con 17 anos, intelectual exquisito e elitista pasa abril en Santiago e asiste ¨¢ universidade, "todo era vellote e poeirento". En setembro viaxa a Madrid, encontra a cidade de P¨¦rez Gald¨®s e unha universidade que tampouco o satisfac¨ªa con profesores absurdos. E o Ateneo e as tertulias. "Escribir no m¨¢rmol da mesa do caf¨¦ significaba o mellor s¨ªmbolo do destino literario. Os div¨¢ns dos vellos, senatoriales, acoll¨ªan os corpos xa cansos no Madrid inzado de serpes e medos blenorr¨¢xicos."

"Moitos de n¨®s andabamos por Madrid coma sen b¨²sola, como o Solovio da novela. (...) L¨ªa Filosof¨ªa, Teolox¨ªa, ?tica, estudei os cl¨¢sicos espa?ois da Idade Media e do S¨¦culo de Ouro, farteime de lecturas francesas e alemanas, ateigueime de doutrinas, correntes intelectuais moi de moda na Europa daquelas datas... Os meus anos en Madrid e en xeral os meus anos f¨®ra da Galiza, foron naquel tempo unha busca sen acougo. (...) Quen era eu?". Marcha lonxe, vaga, "Madrid, Toledo, Burgos, Par¨ªs, Berl¨ªn...". Otero ¨¦ un caso ¨²nico na literatura galega e raro en calquera literatura dun intelectual que se ve a si propio con distancia, como se a s¨²a vida fose un relato e el o protagonista. Reflexiona sobre a s¨²a identidade con gran lucidez, n¨¢rranos o momento no que est¨¢ a piques de dar un salto: "?C¨¢nto me costou descubrir a nosa Terra dando voltas polo universo e os libros! De cando en vez voltaba cheo de preocupaci¨®ns diletantes ¨¢ mi?a terra de Trasalba e ?qu¨¦ atopa al¨ª? Unha Galicia campesi?a e asoballada, xentes ignorantes, esquencidas de todos no seu curruncho, namentras eu andaba detr¨¢s das verdades dos libros, e aquilo queim¨¢bame no peito cada vez m¨¢is".

O salto que est¨¢ a piques de dar o mozo Ram¨®n ¨¦ tan grande como a enorme distancia de todo tipo que hab¨ªa entre un se?orito fidalgo intelectual exquisito de mundo e aqueles labregos analfabetos e pobres. Para salvar esa distancia prec¨ªsase unha grande humanidade, un gran coraz¨®n e unha gran intelixencia. Mais o intelectual rigoroso consigo mesmo non pod¨ªa constru¨ªr esa ponte para comunicarse con esoutro lado do pa¨ªs sen razoalo. Tivo axuda: "A Ant¨®n Losada Di¨¦guez. A el lle debo os meus primeiros ach¨¢degos, el foi quen venceu teimudamente o meu escepticismo o meu diletantismo de lector de Chateaubriand, a filosof¨ªa moderna e a historia de Espa?a, a mi?a casca de home culto".

Claramente Otero relata unha transformaci¨®n. Non ¨¦ unha conversi¨®n, pois segue a ser o mesmo intelectual esixente. Tr¨¢tase dun descubrimento: dentro de si hai un outro Ram¨®n que sendo quen ¨¦ vai m¨¢is al¨® e int¨¦grase nun ser colectivo, nun pertencer a unha terra e a unha xente. O mozo desarraigado: "Hai quen non entende nin entender¨¢ nunca este sentimento, pero para moitos de n¨®s era unha verdadeira traxedia o non ser de ningures". O intelectual individualista e exquisito tivo que vivir esa angustia da identidade persoal para descubrir que pod¨ªa pertencer ao mundo a trav¨¦s do seu pa¨ªs. E transformarse as¨ª nun home reconciliado de vez. Iso perm¨ªtelle vivir con plenitude o mundo: "Podo chorar diante da natureza.(...) Eu sentinme sempre un campesi?o"

Que ese ¨¦ o momento m¨¢is significativo da s¨²a vida dem¨®strao que o narrase nunha interesante novela, Arredor de si. Aparecen nela d¨²as caracter¨ªsticas que se funden no estilo de Otero: ¨¦ un narrador, conta historias, sucedidos, mais para el a acci¨®n, a an¨¦cdota, ¨¦ o p¨¦ para falar de ideas, de ¨¦poca, de historia da cultura. ? un narrador culturalista. E toda a obra novel¨ªstica que desenvolver¨¢ hai que entendela como unha obra culturalmente ambiciosa, que reconstr¨²e a historia da Galiza, Os cami?os da vida, e un presente cheo de esperanza, Devalar, experimento literario de grande valor.

De inmediato ven a s¨²a integraci¨®n nas Irmandades da Fala e de seguido o Partido Galeguista. No PG manter¨¢ posici¨®ns conservadoras mais sempre na lealtade e con humildade: "Eu fun sempre un soldado de tropa". Irmandade ¨¦ a palabra, unha fratr¨ªa de homes. Xunto ao vencello coa s¨²a nai e a amizade coa s¨²a esposa, Fita, o compa?eirismo nun mundo de var¨®ns rexos e comprometidos case relixiosamente co seu pa¨ªs ¨¦ o sost¨¦n da s¨²a vida. Tiv¨¦ronse uns aos outros para sobrevivir ¨¢ historia terr¨ªbel, para transmitirnos a memoria prohibida da Galiza. Tras o golpe dos xenerais nacionalistas espa?ois no 36, qu¨ªtanlle a c¨¢tedra de Xeograf¨ªa e vendo aos seus compa?eiros asasinados ou fuxidos, ret¨ªrase ¨¢ s¨²a casa de Trasalba. Ven un tempo terr¨ªbel de inferno e purgatorio, Otero resiste con dignidade e pouco e pouco, conforme o r¨¦xime se sinte m¨¢is seguro e tolera parcialmente a edici¨®n en lingua galega, vai sa¨ªndo do ostracismo e reint¨¦grase no c¨ªrculo dos galeguistas do interior, para quen encarnar¨¢ a continuidade republicana. De volta nun Santiago que fai m¨¢is seu que nunca reparte sabedor¨ªa e difunde esperanzas, segue a escribir novelas, a monumental Historia de Galicia, fala en p¨²blico, publica artigos en La Noche. Poida que no seu abondoso xornalismo estea o mellor Otero.

A vida transcorreu non como el quixera: "Puido ser mellor. Ter¨ªa podido chegar a ser un bo novelista, pero non tiven tempo nin acougo". Mais cumpriu un destino, o seu. "Faime feliz a xente moza que me ven visitar a mi¨²do e na que vexo como viven e medran con novos pulos as vellas ideas que n¨®s defendemos noutro tempo". Quitada Rosal¨ªa, non hai figura de igual tama?o na cultura galega.