A voz que clama xustiza

Concepci¨®n Arenal quixo que tras a s¨²a morte non ficasen imaxes s¨²as. Entend¨ªa que importaba a obra que legaba e non a persoa, e as¨ª s¨® temos un par de retratos seus con expresi¨®n decidida e hier¨¢tica. Decidida como era, que non hier¨¢tica, foi unha muller de acci¨®n e un esp¨ªrito sen l¨ªmites, unha rom¨¢ntica apaixonada at¨¦ o fanatismo. Un esp¨ªrito obsesionado pola dor humana e que combinou o pensamento cr¨ªtico da intelectual coa acci¨®n da reformadora social. Pensaba que "o home illado s¨¦ntese d¨¦bil, e mais ¨¦o". Por¨¦n, ela era unha personalidade singular e forte.

A dificultade para situar a s¨²a figura d¨¦bese ¨¢ tradici¨®n cultural espa?ola, que divide todo en dous polos contrarios e non admite matices. No s¨¦culo XIX a Igrexa cat¨®lica defend¨ªa todas as ideas reaccionarias e a orde social existente. Pola contra, o republicanismo liberal pretend¨ªa modernizar a sociedade e defend¨ªa os dereitos da persoa e era anticlerical, as¨ª que ¨¦ dif¨ªcil cadrar absolutamente nun bando a unha muller que era militante liberal e cat¨®lica. A¨ªnda que viviu como cidad¨¢ comprometida coa causa do liberalismo democr¨¢tico: era moi consciente do papel que xogaba a Igrexa na sociedade, "a ditadura espiritual do catolicismo". Aquela intelixent¨ªsima galega nacida no Ferrol de 1820 ¨¦ unha figura an¨®mala na historia espa?ola. A s¨²a ideolox¨ªa non ¨¦ binaria, con dous polos enfrontados. Une a piedade cristi¨¢, a caridade, coa cultura democr¨¢tica. Ela fai unha s¨ªntese ¨²til. Partindo dunha idea relixiosa da vida ¨¢ que non renuncia prop¨®n unha sociedade de persoas libres e compasiva, procura a liberdade e tam¨¦n a xustiza. A s¨²a obra ¨¦ todo un programa pol¨ªtico e ideol¨®xico, malia que ela preferiu un campo distinto do debate pol¨ªtico, preferiu ser unha reformadora social.

? dif¨ªcil cadrar nun bando a unha muller militante liberal e cat¨®lica

A s¨²a obra ¨¦ un programa pol¨ªtico e ideol¨®xico. Ela foi unha reformadora

En Madrid asiste, vestida de pantal¨®ns, a tertulias vedadas ¨¢s mulleres

Por vez primeira, a obra dunha muller era premiada con 'La beneficiencia'

Persoalmente era unha rebelde e socialmente unha reformista. "Sendo eu radicalmente reformista son resoltamente antirrevolucionaria, condeno totalmente a apelaci¨®n ¨¢ forza para derribar o poder constitu¨ªdo hoxe na Espa?a da Europa". "Non hai sociedade sen propiedade". "Afianzar a propiedade, estendela, ese ¨¦ o progreso". E todo o seu labor f¨ªa no estado democr¨¢tico, na lei: "A negaci¨®n de todo principio de autoridade ¨¦ a negaci¨®n de toda pr¨¢ctica do Dereito e de toda realizaci¨®n da xustiza". Fronte ¨¢ revoluci¨®n, a reforma: "Todos os pa¨ªses nos que se proclama o progreso, e que progresan verdadeiramente, modificaron a propiedade no sentido favor¨¢bel ¨¢ igualdade". Esa era a s¨²a ilusi¨®n.

Detr¨¢s desa entrega aos demais, ao p¨²blico, hab¨ªa unha muller que procurou e conseguiu vivir libremente loitando pola xustiza e a liberdade. Unha muller que nun tempo e nun mundo de homes chegou a se disfrazar de home para acceder aos espazos prohibidos ¨¢s mulleres. Como se forxou unha personalidade as¨ª? Con tal car¨¢cter e forza como para desafiar o esc¨¢ndalo, o esc¨¢ndalo era a morte social para unha se?orita da pequena burgues¨ªa naquel s¨¦culo. Unha experiencia na s¨²a infancia debeu ser a que fundou a s¨²a dureza, a s¨²a radicalidade: a prisi¨®n e conseguinte morte prematura do seu pai, un militar santanderino comprometido coas ideas liberais. Do seu pai herdou o compromiso coas convicci¨®ns dun modo absoluto e tam¨¦n o amor pola idea da liberdade. E da s¨²a conservadora nai, galega, a fe relixiosa. En morr¨¦ndolle o pai aos oito anos, toda a vida vai ser leal ¨¢ memoria dese pai idealizado, "o meu santo pai".

A nai vi¨²va marcha coas tres fillas a Arma?o, Cantabria, ao p¨¦ da s¨²a sogra. Al¨ª Concepci¨®n, Concha, pasa uns anos de formaci¨®n entre a educaci¨®n relixiosa da nai e as lecturas e a conversa liberal da avoa paterna. Xa ent¨®n a rapaza so?a con ser avogada. Cando ten 14 anos a nai marcha con ela e coa s¨²a irm¨¢ -a outra irm¨¢ morrera- a Madrid e al¨ª experimenta que a educaci¨®n que se lle daba ¨¢s mulleres naquel tempo, fosen se?oritas ou traballadoras, era pura "perda de tempo". "O primeiro que precisa a muller ¨¦ afirmar a s¨²a personalidade, independente do seu estado e convencerse de que, solteira, casada ou vi¨²va, ten deberes que cumprir, dereitos que reclamar, dignidade que non depende de ningu¨¦n e debe ter a idea de que a vida ¨¦ unha cousa seria, grave e que se a toma como un xogo ela ser¨¢ o xoguete", escribe anos despois, despois de solteira, despois de casada, xa ela vi¨²va. A¨ª a s¨²a visi¨®n da vida, nada inxenua: "Se non sufriches, has sufrir. ?sa ¨¦ a lei". "Hai para o individuo unha dose de dor, non s¨® inevit¨¢bel [...] sen¨®n necesaria ¨¢ perfecci¨®n do espiritu". "O sacrificio e a loita ¨¦ a lei da Humanidade. Por unha serie de sacrificios dos teus pais, vives; por unha serie de sacrificios teus, han vivir os teus fillos". A vida ¨¦ loita, ela ¨¦ unha loitadora.

Cando morre a nai, ten ela 21 anos e comezan as s¨²as batallas. Un novo estudante aparece polos corredores e aulas da Facultade de Xurisprudencia madrile?a. ? calado e non trata con ningu¨¦n. Comezan os rumores: ¨¦ unha muller! Esc¨¢ndalo. Como consecuencia dese incidente ach¨¦gase a ela Fernando Garc¨ªa Carrasco, con quen casa e con quen asiste, vestida con pantal¨®ns, a tertulias vedadas ¨¢s mulleres. ? ben interesante tam¨¦n Garc¨ªa Carrasco, uns anos m¨¢is vello e liberal, que asent¨ªa a esa teimuda militancia da s¨²a muller en acceder aos espazos sociais reservados aos homes. Casan e ese mesmo ano te?en que fuxir de Madrid perseguidos polo Goberno, ref¨²xianse en Oviedo e al¨ª editan unha folla clandestina de propaganda liberal. Voltan a Madrid e colaboran ambos nun xornal, La Iberia. Morre Fernando e ten que vender os bens e voltar para Asturias e logo Potes, Cantabria, cos dous fillos que lle quedaron, morreulle unha filla que lle deixou unha pena amarga, "verto l¨¢grimas amargu¨ªsimas, porque a mi?a filla foi a mi?a primeira e ¨²ltima paix¨®n". En Potes funda o grupo feminino das Conferencias de San Vicente de Pa¨²l para axudar aos pobres. A humanidade para onde ela olla sempre: os pobres, os orfos, os doentes, os presos, as mulleres sempre. Nese tempo escribe un libro La beneficencia, la filantrop¨ªa y la caridad. Son tantos os impedimentos para que a obra dunha muller sexa tida en conta que o edita baixo o nome dun seu fillo. A Academia de Ciencias Morais ac¨¢bao por premiar reco?ecendo as¨ª por primeira vez a obra dunha muller. Tam¨¦n neses anos escribe El visitador del pobre, a¨ªnda que m¨¢is precisamente deb¨¦rase chamar a visitadora.

Os seus libros e a s¨²a obra te?en un reco?ecemento e un Goberno liberal nom¨¦aa en 1863 Visitadora de C¨¢rceles destinada en A Coru?a. Al¨ª vai vivir cos fillos e int¨¦grase no c¨ªrculo liberal da cidade presidido pola figura impo?ente e interesant¨ªsima da duquesa Juana de Vega, vi¨²va do xeneral Espoz y Mina. Coa protecci¨®n de Juana de Vega crea un c¨ªrculo de mulleres para visitar os c¨¢rceres e axudar as presas. Supervisa os c¨¢rceres de mulleres e prop¨®n reformas, visita tam¨¦n os hospitais, os c¨¢rceres de homes... ? atra¨ªda a calquera lugar onde resida a dor humana para reparar, no 1872 funda a Constructora Ben¨¦fica para contru¨ªr casas baratas para os operarios. Ese mesmo ano ¨¦ secretaria da Cruz Vermella de Madrid e pide ser destinada a un hospital de campa?a na Guerra Carlista, na que loita un fillo. E segue a escribir como unha predicaci¨®n dirixida aos distintos sectores e clases sociais: Carta a un obrero, Cartas a los delincuentes, Cartas a un se?or. Toda a s¨²a vida res¨²mese nun dos seus t¨ªtulos: La voz que clama en el desierto.

Os ¨²ltimos anos pasounos en Vigo, onde chegou acompa?ando a un fillo destinado al¨ª e onde est¨¢ enterrada. Un monumento na entrada do cemiterio municipal di: "A la virtud, a una vida, a la ciencia".