"Todo ¨¦ ficci¨®n, mais todo ¨¦ verdade"

Os libros arden mal remataba cunha pregunta. "Canto vale?", interrogaba o fillo do xu¨ªz ao polic¨ªa franquista que vend¨ªa unha biblioteca expoliada na Guerra Civil. "Esta historia intenta responder a esa cuesti¨®n, a cal ¨¦ o prezo", sinala Manuel Rivas (A Coru?a, 1957). Catro anos despois daquel monumento narrativo sobre o fascismo e a destruci¨®n da cultura, Rivas regresa ¨¢ novela con Todo ¨¦ silencio. "Agora, o plano econ¨®mico pasa a ter o dominio por medio do di?eiro e outros medios de control social: o pazo, o coche que conduces", explica.

Todo ¨¦ silencio, na r¨²a da man de Edici¨®ns Xerais o 14 de outubro, traza a historia da econom¨ªa ilegal na Galicia da segunda metade do s¨¦culo XX. Pero faino suspendendo a trama no aire. "Gustar¨ªame dicir, con John Ford", arg¨²e o escritor, "que todo ¨¦ ficci¨®n mais todo ¨¦ verdade". A metamorfose que levou do estraperlo de rubio de batea ao narcotr¨¢fico conectado, internacionalmente, a varias bandas acontece nun lugar imaxinado, Br¨¦tema. "Non ¨¦ un libro documental, como os grandes grandes traballos de Perfecto Conde ou Felipe Su¨¢rez sobre o tema, ou o traballo xornal¨ªstico de Elisa Lois ou Julio Fari?as", arg¨²e, "pero eu quer¨ªa escribir unha boa historia, e iso implica verosimilitude". Non hai referentes concretos en Todo ¨¦ silencio e, por¨¦n, nada ¨¦ mentira: "O mesmo escenario est¨¢ prendido da realidade".

"Non ¨¦ un libro documental, pero unha boa historia esixe verosimilitude"

"O capitalismo impaciente dos narcos contraponse ao traballo"

"Galicia non foi Sicilia porque houbo xente que rompeu o silencio"

"A novela negra funciona porque os lectores queren esculcar no real"

"Br¨¦tema realmente est¨¢ feita con anacos, con cachizas de diferentes paisaxes e trazos de diferentes lugares; ¨¦ a cidade atl¨¢ntica", define, "e hai unha intenci¨®n intemporal". O libro ¨¢brese na ¨¦poca en que Cassius Clay muda en Muhammad Ali e n¨¦gase a formar filas no ex¨¦rcito estadounidense en Vietnam. "Ning¨²n vietcong me chamou nunca negro", declarou daquela o boxeador. O primeiro thriller de Manuel Rivas detense, 274 p¨¢xinas despois, xusto no minuto anterior ¨¢ ca¨ªda dos grandes capos arousanos da coca¨ªna.

Primeiro foron as mulleres que cruzaban a fronteira portuguesa coas cadeiras engordadas polas bolsas de sal -"¨ªan pre?adas e volv¨ªan xa paridas", ri Rivas. A internacionalizaci¨®n do mercado ilegal sucedeu durante a Segunda Guerra Mundial, no episodio do volframio com¨²n a Os libros arden mal e Todo ¨¦ silencio. "Mariscal [o patriarca que domina a trama da novela] ironiza sobre o seu pai, de quen afirma que era autenticamente neutral", relata, "porque vend¨ªa o mesmo volframio a ingleses e a alem¨¢ns". Logo aparece o glamour do tabaco e o joni g¨¹olker que non pagaba xuros. Para o autor, aquilo foi un asunto de empaque, "case fashion", nun pa¨ªs que apenas sa¨ªa da pobreza ditatorial. "Pero a gran globalizaci¨®n repres¨¦ntaa a coca¨ªna", concl¨²e.

Esta cronolox¨ªa apurada do capitalismo totalmente desregulado opera na base da novela de Manuel Rivas. "Con todo, o importante non ¨¦ a historia da mercador¨ªa, se non como este proceso cambia e condiciona a vida das persoas", explica, "e produce eses h¨¢bitos do capitalismo impaciente, un capitalismo m¨¢xico que se contrap¨®n co que fai a maior¨ªa da xente". Ao fondo dos traficantes de Br¨¦tema, as mariscadoras laboran metidas na auga at¨¦ a cintura e alg¨²ns mari?eiros prefiren non empregar dinamita para acumular cartos m¨¢is r¨¢pido. O propio Mariscal resume a filosof¨ªa contrabandista: "Mentres se traballa, non se ga?a di?eiro".

"Tam¨¦n imos vendo o car¨¢cter destrutivo dese capitalismo delitivo, como vai penetrando, como vai manchando todo", engade. E as primeiras v¨ªtimas, segundo a versi¨®n de Todo ¨¦ silencio, ch¨¢manse Leda, Brinco, Chel¨ªn, Fins, os rapaces que ao longo dos 45 cap¨ªtulos sintetizan os estragos dun modo espec¨ªfico de circulaci¨®n da riqueza. O seu fado diverxe, a¨ªnda que sempre en relaci¨®n ao corrupto becerro de ouro: a lei e a orde, o ionqui, a consorte do narco, o narco... "O importante ¨¦ o que pasa con eles. Parece que os personaxes acaban dedic¨¢ndose a iso porque o destino est¨¢ neles", describe.

Pero Galicia, ao cabo, non foi Sicilia. "Preguntouse moitas veces por que non", di, "e houbo varias causas; a decisoria ¨¦ porque a xente rompeu o silencio. Como as nais de maio, aqu¨ª foron unhas nais as que o fixeron. En Arxentina cham¨¢banlles as tolas, aqu¨ª, as borrachas. Elas acabaron coa omert¨¢". Malia que este episodio xa conforma o f¨®ra de campo da novela, ¨¦ central para explicar o prop¨®sito de Manuel Rivas. Toda a obra xorde do silencio e a relaci¨®n con el dos habitantes de Br¨¦tema. E do salmo 135 da Biblia, o Canto dos elixidos. "Os ¨ªdolos dos xent¨ªs son prata e ouro, / feitura das mans dos homes. / Te?en boca e non falan, / te?en ollos e non ven, / te?en orellas e non oen / e non hai alento na s¨²a boca. / Coma eles son os que os fan / e cantos neles conf¨ªan". "Se tivese que falar de fontes", revela Rivas, "falar¨ªa da Biblia e de Valle-Incl¨¢n, dese poema de Rosal¨ªa contra o silencio ou das novelas de Jim Thompson...".

"A literatura ten ese sentido de desvendar, de romper silencios", contin¨²a, "por iso ese salmo b¨ªblico garda para min tanta importancia. A literatura, para min, ¨¦ destru¨ªr eses s¨ªmbolos, tentar ver o que non se pode ver, unha maneira de conxurar o medo". Tam¨¦n este f¨ªo cose Todo ¨¦ silencio con Os libros arden mal e material¨ªzase, por veces, na denuncia do eufemismo. Ese que leva a un polic¨ªa da PIDE portuguesa a definir a tortura como "a procura de ausencia de conforto" no preso.

O ambiente colectivo que favoreceu o xurdimento do narcotr¨¢fico tam¨¦n ten a ver, segundo o escritor, co per¨ªodo que abranxe a s¨²a anterior novela. "A banalizaci¨®n do mal, o queime ¨¦tico, derivada de que un pobo viva nunha situaci¨®n de sometemento, de humillaci¨®n, como unha ditadura provoca un clima de inmoralidade p¨²blica", est¨¦ndese, "e a delincuencia organizada que chamamos mafia ¨¦ o resultado da inmoralidade p¨²blica. Vela¨ª o h¨¢bitat ideal para que funcione a corrupci¨®n na alma dos personaxes".

O autor de Que me queres amor? b¨®tase a teorizar e localiza a serie negra, a novela criminal, da literatura galega "niso que denominan novelas da Guerra Civil ou novelas da memoria". "Non concordo en absoluto con esa denominaci¨®n, pero ¨¦ certo que a guerra, a ditadura e mesmo a Transici¨®n son o noso espazo do crime". Rivas non entra a polemizar sobre as tendencias cr¨ªticas que falan dun suposto esgotamento narrativo deses acontecementos hist¨®ricos. Prefire usar unha imaxe do sueco Henning Mankell n'A pista falsa (1995): a do escritor que escava e deita a terra f¨®ra, mentres arriba hai outro escritor que tira a terra enriba do que escava.

Os paratextos editoriais e mesmo os avances na prensa refer¨ªronse a Todo ¨¦ silencio como thriller. A adscrici¨®n, no entanto, resulta problem¨¢tica. O simbolismo propio da traxectoria literaria de Rivas aparece aqu¨ª e acol¨¢ -a Ilustraci¨®n en estado ruinoso e as f¨ªrgoas de luz na escola indiana, a novela que avanza a golpes de mar, o espello dese mar que racha cun cartucho de TNT...- e singulariza a proposta. "Hai, ademais, unha dimensi¨®n de western". Non s¨® porque os personaxes discutan nesa caste de pousada de Xamaica, o Ultramar, que adoito exerce de v¨®rtice da acci¨®n, sen¨®n por como usan os autom¨®biles. "Nesa ¨¦poca aparentemente inocente [finais dos anos sesenta, ao comezo da narraci¨®n] inocente p¨¢sase dos cabalos aos coches de alta gama, con moitos cabalos", conta divertido, "e da¨ª, ¨¢s planeadoras, que tam¨¦n te?en moitos cabalos".

No entanto, os elementos noir existen en Todo ¨¦ silencio. Rivas inventa sobre a marcha unha etiqueta e menciona "unha ecolox¨ªa de serie negra". "A paisaxe tampouco se libra da desfeita e iso vese ben no urbanismo", comenta, ou nas t¨¦cnicas ilegais de pesca ao comezo da novela. E non lle estra?a o ¨¦xito de lectores do x¨¦nero polic¨ªaco que demostra a vaga n¨®rdica de novelistas, os estadounidenses post-Ellroy ou, en Galicia, Diego Ameixeiras e, sobre todo, Domingo Villar. "A xente precisa esculcar e todos temos a sensaci¨®n de que algo est¨¢ oculto", sinala, "nunha ¨¦poca que define un grafiti: 'Ti?amos as respostas pero cambi¨¢ranos as preguntas".

Manuel Rivas advirte, malia todo, contra a moda. "Tam¨¦n podemos ler hoxe o Quijote como serie negra, ou La Regenta, ou La Tribuna e Los pazos de Ulloa de Emilia Pardo Baz¨¢n", asegura, "porque se adentran nas tebras, loitan contra ese poder que vira m¨¢is forte cando emprega a ocultaci¨®n". S¨® que na escrita de Todo ¨¦ silencio act¨²a un matiz: o mecanismo do humor, da iron¨ªa. "A iron¨ªa perm¨ªtenos exceder esa fronteira do inacces¨ªbel que atopas ao escribir e ir un pasi?o m¨¢is al¨¢", avent¨²rase. Como mostra do que gusta de denominar "iron¨ªa insurxente, iron¨ªa l¨ªmite" refire os sirventeses contra Deus do cancioneiro medieval. "Ch¨¢manlle pecador, ac¨²sano de abandonar a amada", lembra, "non debimos deixar esa tradici¨®n da palabra insurxente".

Mais a iron¨ªa non sempre serve ¨¢ emancipaci¨®n. O risco de que mude en trampa ¨¦ real e as¨ª aparece na boca de Mariscal. "Aborrezo esa iron¨ªa c¨ªnica, que utiliza o personaxe de Mariscal e que se d¨¢ tanto no xornalismo: 'todo ¨¦ igual'...". Ou en estupefaciente: "Ese 'Estamos mal pero canto rimos', 'imos ao carallo pero mat¨¢monos a rir' . Te?o unha impresi¨®n terr¨ªbel, que parte daquilo que dic¨ªa Florentino Cuevillas: 'Galicia ¨¦ un pa¨ªs que quere suicidarse e non o consegue'. Cando practicamos ese humor conformista semella que xa imos demasiado vellos para suicidarnos".

A ficci¨®n non ¨¦ m¨¢is, ao cabo, que outro cami?o para achegarse ¨¢ verdade. Contra a linguaxe e contra a dobre cara das palabras. "Nunha conferencia en Estados Unidos saiu o tema da guerra de Vietnam e eu lembrei que os primeiros bombardeos incendiarios sobre civ¨ªs se ensaiaran en Gernika", esmi¨²za, "e ao pronunciar a palabra napalm, en vez de abrir a conversa, coloquei un cadeado. Como imos falar das guerras de hoxe se non falamos das de antes?". E Todo ¨¦ silencio tam¨¦n se revolve, finalmente, contra "a desaparaci¨®n da causalidade". "O decisivo da novela frente a outras formas de co?ecemento ¨¦ que permite ver por detr¨¢s da pantalla", engade. Porque Poisonville, a vila onde transcorr¨ªa a Colleita vermella de Dashiell Hammet, ocupa hoxe o mundo enteiro. "Est¨¢ globalizada".