Ram¨®n Pi?eiro, ¨¢rbore de pedra

Este 20 de xullo de 1936, o gobernador civil de Lugo conversa no seu despacho cun mozo de 21 anos, Ram¨®n Pi?eiro. ? o representante do Partido Galeguista (PG) nun comit¨¦ de todos os partidos democr¨¢ticos formado para afrontar o golpe de estado. A cidade est¨¢ en suspenso a agardar o que xa est¨¢ decidido, a guarnici¨®n de infanter¨ªa sumouse ao golpe, falta saber a que hora ocupar¨¢ a cidade. Nese momento ¨¢brese a porta s¨²bitamente e entra un tenente coronel da Garda Civil con dous n¨²meros. "Quedan ustedes detenidos", di. Ram¨®n fai como que ¨¦ un funcionario municipal que est¨¢ al¨ª de paso e ponse a remexer nuns papeis, c¨®lleos e sae do despacho. Abrazado a ese monllo de papeis e finxindo desinterese, baixa as escaleiras cruz¨¢ndose con m¨¢is gardas civ¨ªs armados. Sae do Goberno Civil e cami?a polas r¨²as aterrorizadas da cidade, os soldados disparan a eito desde a muralla. Comeza o terror.

Aquela dereita que el axudou a convencer, volve hoxe ao espa?olismo

A guerra non destr¨²e o seu esp¨ªritu, pero faino m¨¢is pesimista

Acaba por conclu¨ªr que a volta da Rep¨²blica ¨¦ un obxectivo ut¨®pico

Tras ver un mitin de Castelao en Lugo, funda as Mocedades Galeguistas

?Como chegou a ese despacho nesa hora dram¨¢tica ese mozo tan formal e respons¨¢bel? Antes foi o meni?o da casa de abaixo en Arme¨¢, parroquia de L¨¢ncara, en terras de Lugo. Un meni?o calado que vive nesa casa apartada das outras, criado co pai e mais coa nai, ese meni?o que corre pola eira e se agacha cando ven algunha visita e axexa para escoitar o que falan os maiores. Ese rapaz foi logo ¨¢ escola da aldea e aos nove anos a Lugo, estudar o bacharelato elemental. Seu pai buscaba para el alg¨²n tipo de futuro. A que rematou, volta a aldea e al¨ª arou e foi coas vacas levando canda si os versos do Dante e de Ossian e unha antolox¨ªa de poes¨ªa galega. Neses anos ocupaba na aldea o lugar dun sabio precoz no que todos buscan informaci¨®n ou consello. As amizades cham¨¢rono f¨®ra da aldea traballar a Sarria para levar as contas nunha ferraxer¨ªa, e al¨ª af¨ªxose a ler o xornal republicano madrile?o El Sol e acabou por se subscribir ao vigu¨¦s El Pueblo Gallego, republicano e galeguista, onde descubriu o xornalismo en lingua galega. Xa lle entrara o verme da preocupaci¨®n polo pa¨ªs. Voltou a Lugo completar o bacharelato superior, asistiu a un mitin galeguista no que falou Castelao e al¨ª no instituto, uns meses despois, fundou con outros rapaces a Mocedade Galeguista de Lugo. Dando ese paso comezou unha implicaci¨®n fonda e militante, mesmo interviu con Castelao nun Mitin das arengas, na v¨¦spera do D¨ªa de Galiza de 1934. Ram¨®n comezou a botar sobre si un peso moi grave para un mozo como era, e ese ser¨¢ o seu signo logo: cargar un peso que non parece soport¨¢bel. At¨¦ ese momento no que se escapule do Goberno Civil e ten que agacharse dos fascistas.

Comezan as¨ª uns anos de probas sucesivas moi duras. A primeira ¨¦ ter que servir no ex¨¦rcito dos militares sublevados para evitar as represalias. Na guerra ve un lado terr¨ªbel do ser humano, a crueldade sen l¨ªmites, iso prov¨®calle unha grave depresi¨®n nervosa que ten que ser tratada. Pi?eiro xa era de car¨¢cter pragm¨¢tico, non partillaba as visi¨®ns ut¨®picas doutros compa?eiros de partido, e o que veu no frente f¨ªxoo m¨¢is pesimista. Pesia todo, o seu esp¨ªritu non foi destruido. A que acaba a guerra, pasan catro anos nos que o R¨¦xime ten o control absoluto e semella que a Alemania nazi, aliada de Franco, vai vencer ¨¢s potencias aliadas. Os galeguistas est¨¢n completamente aterrorizados e desmoralizados. En1943 hai unha inflexi¨®n na guerra mundial, os ex¨¦rcitos alem¨¢ns son derrotados en Rusia e os norteamericanos desembarcan en Europa. Os galeguistas vigueses (Enrique Peinador, G¨®mez Rom¨¢n, Del Riego, Illa Couto...) consideran a posibilidade de reorganizar o PG na clandestinidade, contactan con Pi?eiro, aquel mozo animoso de Lugo que nese ent¨®n retomou os estudos e est¨¢ a rematar a carreira de Filosof¨ªa e Letras en Santiago. Este acepta a responsabilidade de reorganizar o partido. Comeza a viaxar polo pa¨ªs en autos de li?a, encontra persoas aterrorizadas refuxiadas nas s¨²as casas; con todo, pouco e pouco tece unha pequena rede de contactos. Os galeguistas forman unha direcci¨®n do partido e mesmo editan un bolet¨ªn clandestino, Roteiro. A que remata a carreira en Santiago, vai a Madrid estudar filosof¨ªa pura, unha pasi¨®n que non puido apenas cultivar. A¨ªnda que escribiu ensaios sobre a "saudade", no curso dos anos ese traballo intelectual na pr¨¢ctica foi abandonado para dedicarse por enteiro ¨¢ reorganizaci¨®n do galeguismo.

En Madrid contacta cos galeguistas que viven al¨ª e contin¨²a coas s¨²as actividades clandestinas. O 10 de abril de 1946, os xornais publicaron: Detenci¨®n de cuatro atracadores en la Gran V¨ªa. Era unha nota difamatoria da polic¨ªa franquista para dar conta de que detiveran a catro representantes de organizaci¨®ns clandestinas reunidos no Caf¨¦ Pidoux, un deles, Ram¨®n. Cumpre tres anos de c¨¢rcere dunha condena de seis. Nese tempo traduce do alem¨¢n os poemas celtas de Pokorny coa axuda desde o exterior de Celestino Fern¨¢ndez de la Vega.

Cando sae do c¨¢rcere, con cataratas na vista, a situaci¨®n internacional cambiara: v¨ªase que os aliados non pensaban derrocar a Franco. Nese ambiente de dificultades e de pesimismo, dirixe un replantexamento dos galeguistas: chegan ¨¢ conclusi¨®n de que pensar nunha volta da Rep¨²blica e a autonom¨ªa ¨¦ unha utop¨ªa. Esa conclusi¨®n ¨¦ argumentada con rotundidade por Pi?eiro e acaba por levar a unha dorosa ruptura cos irm¨¢ns no exilio, con Castelao ¨¢ cabeza. Esa ruptura ter¨¢ unha consecuencia importante para a nosa historia: o Consello da Galiza, creado en Montevideo, a instituci¨®n pol¨ªtica do autogoberno, vai ser esquecida polos galeguistas do interior e acabar¨¢ por desaparecer. Co paso do tempo, tras a morte de Franco, os galegos, a diferencia de vascos e catal¨¢ns que ti?an gobernos no exilio, non contar¨¢n cunha instituci¨®n propia. Ese momento ¨¦ un gran dilema para Pi?eiro e v¨ªveo, como sempre, con convicci¨®n e asumindo a s¨²a responsabilidade.

Pi?eiro e os galeguistas do interior conciben ent¨®n un plan de acci¨®n: a tarefa ¨¦ recomezar desde cero. Deixar de banda a actividade pol¨ªtica, que na pr¨¢ctica res¨²ltalles impos¨ªbel, e concentrarse en chegar ¨¢s novas xeraz¨®ns e transmitirlles o co?ecemento prohibido: a nosa historia, lingua e cultura, a memoria republicana..Para divulgar a existencia da cultura galega, os galeguistas vigueses, nomeadamente Illa Couto, deciden crear a Editorial Galaxia, a mestra que nos educou, que formou xeraci¨®ns de cidad¨¢ns galegos.

Pi?eiro establ¨¦cese en Santiago e al¨ª contacta co m¨¦dico Garc¨ªa-Sabell, que ser¨¢ un amigo e protector en adiante. Comeza a facer contactos entre a mocedade universitaria do ¨²nico xeito pos¨ªbel. Con discreci¨®n e de modo indirecto, vai seleccionando mozos con inquedanzas intelectuais e con curiosidade por co?ecer o seu pa¨ªs. Mais a s¨²a estratexia non s¨® o conduce a tropezar e enfrontarse cos exiliados sen¨®n tam¨¦n cun novo grupo xeracional dentro do pa¨ªs que escapa ¨¢ s¨²a tutela e desaf¨ªa a s¨²a autoridade. Estes mozos, optando pola loita pol¨ªtica desde a perspectiva marxista e antiimperialista, fundan a UPG en 1964.

Pi?eiro e o grupo de persoas que o acompa?an entenden que, dada a situaci¨®n hist¨®rica, a Galiza xa nunca ser¨¢ unha naci¨®n e f¨ªan os seus esforzos en salvar a lingua e a cultura. Para el, a lingua ¨¦ a base d a nosa existencia colectiva. Galiza non ser¨¢ unha comunidade pol¨ªtica sen¨®n ling¨¹¨ªstica, cultural e antropol¨®xica. En consonancia, en morrendo Franco e tras a reforma pol¨ªtica e a Constituci¨®n, propugna un galeguismo que non sexa unha corrente pol¨ªtico ideol¨®xica sen¨®n unha cultural e que se debe diluir nos partidos estatais existentes. As¨ª, na vez de crear un partido propio, pretende incidir na loita pol¨ªtica dun modo indirecto. A mesa camilla da s¨²a casa, pola que pasaba de contino xente a pedir consello e que actuaba como un lugar de encontros, ¨¦ o s¨ªmbolo da s¨²a forma de actuar: f¨®ra do espazo p¨²blico da pol¨ªtica, pero influindo nas decisi¨®ns pol¨ªticas e convencendo a individuos con poder. Neses anos, hai un intento de que a Galiza non recupere a autonom¨ªa e o c¨ªrculo de galeguistas que coordina Pi?eiro act¨²an sobre todo nos partidos estatais, os que ti?an o poder de decisi¨®n, para convencelos. Ese traballo por atr¨¢s s¨²mase ¨¢ mobilizaci¨®n pol¨ªtica. E unhas enormes manifestaci¨®ns cidad¨¢s, o 4 de nadal do 1977, dete?en o intento de negarnos a autonom¨ªa.

En consecuencia coa crenza de que o galeguismo non debe ser unha corrente pol¨ªtica sen¨®n unha cultura que penetre nos partidos estatais, pres¨¦ntase a deputado como galeguista independente nas listas do PSdeG.

Pi?eiro morreu en Santiago en 1990, dedicado at¨¦ a fin a servir a Galiza. Agora que pasaron os anos e desapareceron aquelas persoas nas que influiu, vemos como se esvae o efecto dos seus traballos e constatamos que aquela dereita que el axudou a convencer de que aceptasen a nosa personalidade colectiva e a nosa lingua volveu ser o espa?olismo antigalego de sempre. As persoas logo se van, e as organizaci¨®ns contin¨²an, constatamos.