Torrente, oculto tras as m¨¢scaras

Gonzalo Torrente Ballester naceu en Serantes, preto de Ferrol, a¨ªnda que semella que o formaron m¨¢is os libros que a natureza. Desde logo na s¨²a obra non parece haber influenza significativa da natureza ou do mundo rural. Pola contra, ten os seus l¨ªmites no mundo civilizado e urbano. O tema de gran parte da s¨²a obra m¨¢is que a vida da xente son as ideas est¨¦ticas. Os protagonistas das s¨²as obras sempre falan nun interior. Diriamos que a s¨²a obra trata precisamente dos l¨ªmites do humano e que ¨¦ a obra dun escritor intelectual e a¨ªnda culturalista.

O seu av¨® Eladio tutelou as s¨²as primeiras lecturas at¨¦ que, con 17 anos, vai estudar Dereito a Oviedo, onde ti?a familia, e al¨ª o lector comeza a facerse escritor nas p¨¢xinas dun xornal local. Volve coa s¨²a familia, que se traslada a Vigo e logo a Bueu (o mundo que ve al¨ª aparecer¨¢ ben anos m¨¢is tarde no ciclo Los gozos y las sombras). Con todo, a s¨²a verdadeira biograf¨ªa transcorre nas lecturas: Joyce, Rimbaud, Proust, Dos Passos e tam¨¦n ao t¨®tem intelectual do momento, Unamuno. Mais Unamuno, tan desmesurado e dram¨¢tico, non canxa ben co esp¨ªrito apol¨ªneo e moderno do mozo Gonzalo, que se somete ¨¢ influenza da gran figura intelectual do momento, Ortega y Gasset (quen tam¨¦n veraneara en Vigo e Bueu). A Ortega frecuentouno nas lecturas e nas aulas, viaxando a Madrid, onde tam¨¦n se achegou aos faladoiros dos caf¨¦s, onde viu a Valle-Incl¨¢n. Neses d¨ªas madrile?os colabora nun xornal anarquista, La Tierra. De volta en Ferrol era un home casado, impartiu aulas nunha academia e foi al¨ª onde, da man de Ricardo Carballo Calero, se afilia ao Partido Galeguista. Era 1934. A que rematou a carreira conseguiu unha praza de profesor de Historia na facultade de Filosof¨ªa e Letras de Santiago en 1936. Contin¨²a afiliado ao PG e mesmo ¨¦ o encargado local da propaganda.

Aterrorizado polos republicanos asasinados, acaba entrando na Falanxe

Vencido pola historia, s¨® fica a melancol¨ªa que destila esa iron¨ªa tan s¨²a

En 1934, da man de Carballo Calero, ingresa no Partido Galeguista

Encontr¨¢monos pois cun home novo, casado e pai de tres fillos que leva dous anos afiliado e con responsabilidades pol¨ªticas nun partido nacionalista e republicano. ? un intelectual que vive o seu tempo con plena conciencia. Ese home vai vivir a terr¨ªbel traxedia e o dilema que afrontaron daquela todos os espa?ois, vai ver como a historia o alcanza con toda a forza. ? un momento clave na historia de Gonzalo: de non ser a sublevaci¨®n do 36, Torrente ter¨ªa sido previs¨ªbelmente un pol¨ªtico republicano galeguista ou, m¨¢is prob¨¢belmente, un escritor en lingua galega. Por¨¦n, a s¨²a vida resultou ben distinta.

Torrente Ballester ¨¦ un autor lido a trav¨¦s dun prisma, un cristal que o desdebuxa e o desloce. A figura que finalmente nos deixou foi a dun avo¨ª?o retranqueiro que contaba historias curiosas e cheas de imaxinaci¨®n. Iso ¨¦ minusvalorar a un home moi intelixente, culto e a un potente intelectual con talento literario, enerx¨ªa e car¨¢cter. Esa imaxe naif ¨¦ un malentendido provocado polo propio autor, debido ao dif¨ªcil que resulta explicar ¨¢s xeraci¨®ns posteriores os pasos que cada un deu naquel 36 tan cruel. Torrente comprendeu que a sociedade espa?ola non ti?a a coraxe de intentar comprender o que se viviu e que prefer¨ªa que lle contasen un conto. Foi as¨ª que, a este respecto, resumiu que ficara aterrorizado polos asasinatos de republicanos cometidos polos franquistas e seguindo o consello das s¨²as t¨ªas ingresou en Falanxe.

En esencia as¨ª foi, mais a cousa debeu ser m¨¢is complexa e madurada. Pois a¨ªnda que o golpe ocorreu estando el en Par¨ªs, foi tema divulgado pola prensa de toda Europa. Gonzalo tivo tempo de informarse dos feitos e de comprender na distancia que a ameaza que levaba pairando sobre Espa?a desde hab¨ªa meses ¨¢ fin se realizara. E sen d¨²bida, tras as informaci¨®ns e as conversas al¨ª, chegou a unha conclusi¨®n: a sorte estaba xogada e o r¨ªo da historia estaba cos militares nacionalistas sublevados. Como pesou nel o saber a sorte dos irm¨¢ns galeguistas fusilados, fuxidos, presos, non o podemos saber. Non sabemos como argumentou o paso dun nacionalismo galego republicano a un nacionalismo espa?ol fascista, porque un intelectual intelixent¨ªsimo como era ¨¢ forza tivo que xustificarse intelectualmente ante si propio.

Deu o paso, ademais, cun compromiso total. No ano 37 dirixe o bolet¨ªn ferrolano da Falanxe e as¨ª co?ece aos intelectuais falanxistas encargados da propaganda e que ent¨®n viv¨ªan arredor do xeneral Franco en Burgos. Baixo a protecci¨®n de Serrano S¨²?er, Dionisio Ridruejo dirix¨ªa un grupo do que formaban parte La¨ªn Entralgo, Aranguren, Tovar, Moure Mari?o, Luis Rosales, Carlos Alonso del Real... Torrente integrouse naquela vezosa irmandade intelectual masculina que xa empezaban a planificar o futuro.

E tras a guerra e a destruci¨®n, coa maior¨ªa dos intelectuais e escritores espa?ois exiliados na Am¨¦rica, Torrente ¨¦ moi consciente da pobreza intelectual da situaci¨®n. P¨®dese dicir que comeza a planificar con certo m¨¦todo o panorama literario, publica libros que supo?en as bases da literatura castellana no franquismo, Siete ensayos y una farsa, Panorama de la literatura espa?ola contempor¨¢nea ou Teatro espa?ol contempor¨¢neo. Podemos imaxinar que ese Torrente que vive na nova corte madrile?a asumiu internamente ser o ¨¢rbitro do futuro teatro espa?ol e exerc¨ªa ese papel desde o xornal oficial Arriba. O paradoxal e triste ¨¦ que detr¨¢s desa autoridade cr¨ªtica hai un autor teatral non representado. Na primeira d¨¦cada da posguerra editou sete obras teatrais, mais ningunha chegou ¨¢s t¨¢boas. Debeu ser duro e amargo para un autor tan consciente da s¨²a val¨ªa. Un escritor tan autoconsciente, realmente poucos escritores espa?ois encarnan dunha forma tan plena, e tam¨¦n tan dram¨¢tica, a figura do "home de letras".

A familia non para de medrar e procura constantemente ingresos. Neses anos publica numerosos artigos e libros argumentando o fascismo e o pensamento reaccionario. O intelectual asume a s¨²a responsabilidade e teoriza o novo estado, tam¨¦n teoriza a nova arte; deberamos procurar, xaora, as pegadas desa ideolox¨ªa na s¨²a obra literaria. Hainas? Hainas desde logo no Javier Mari?o na s¨²a edici¨®n orixinal. Doutra banda, desde mediados dos cincuenta eses camaradas seguen a traxectoria de Dionisio Ridruejo, que evoluciona desde o fascismo puro cara a posici¨®ns liberais f¨®ra do franquismo. E en 1962 Torrente foi expulsado da s¨²a praza de profesor na Escuela de la Guerra Naval por asinar unha carta na que se ped¨ªa informaci¨®n sobre a represi¨®n dunha folga de mineros asturianos. Tras un desapego do R¨¦xime veu a ca¨ªda en desgraza e a expulsi¨®n repentina dun para¨ªso. Viuse nunha situaci¨®n profesional e personal moi dif¨ªcil. En 1964 ocupa a praza de catedr¨¢tico no instituto feminino de Pontevedra. Desde o 66 imparte aulas nunha universidade norteamericana e desde o 72 recala en Madrid, Vigo e finalmente Salamanca. A¨ª morreu en 1999.

Torrente nun momento da s¨²a vida cambiou o galego polo castel¨¢n e o bando dos perdedores polo dos ga?adores e, as¨ª e todo, non tivo a sorte que ansiaba e que merec¨ªa. Escritor raro, intelectualista, non tivo ¨¦xito como dramaturgo primeiro e non gozou tampouco da calor do p¨²blico coas s¨²as novelas. Non viu o ¨¦xito at¨¦ o 72 con La Saga/fuga de J.B., unha frondosa fantas¨ªa que recrea os mitos c¨¦lticos galegos. E ga?ou ao p¨²blico masivo definitivamente cando se adaptou ¨¢ televisi¨®n Los gozos y las sombras, ambientada e rodada na Galiza. De seguro que el valoraba m¨¢is outras obras, o Don Juan ou Off-side, libros potentes, malia que onde aparece el retratado e onde se resume toda a s¨²a po¨¦tica ¨¦ no protagonista de Los gozos, ese Carlos Deza de esp¨ªrito delicado, un intelectual impotente vencido pola forza dos homes de acci¨®n. Vencido pola historia, s¨® fica a melancol¨ªa, a melancol¨ªa que destila esa iron¨ªa tan s¨²a.