Viacrucis dun dicionario

Anunciouse moitas veces, pero desta volta semella que o dicionario monoling¨¹e da Real Academia Galega (RAG), o primeiro tras o cambio da normativa de 2003, poder¨ªa estar listo para o mes das Letras.

Se non est¨¢ claro ¨¦ porque non foi sinxelo. "O dicionario publicarase cando estea acabado", puntualiza Manuel Gonz¨¢lez, que xa coordinara, co falecido Constantino Garc¨ªa, as 25.000 entradas do anterior (1997, coeditado por Xerais e Galaxia) "e ter¨¢ unhas 50.000 acepci¨®ns". Coa obra aberta ¨¢s contribuci¨®n da RAG, a¨ªnda se est¨¢n incorporando achegas dos acad¨¦micos, que se ter¨¢n que debater no plenario. Non o publicar¨¢ a madrile?a Arrecife, como se ten dito. Gonz¨¢lez conta editalo "en Galicia".

Segundo o seu coordinador, contar¨¢ unhas 50.000 entradas

O volume a¨ªnda est¨¢ incorporando as achegas dos acad¨¦micos

Tantos anos de traballo poden parecer moitos -Gonz¨¢lez conta nove: "No 97 sa¨ªu o primeiro dicionario, logo sa¨ªron os dous tomos do biling¨¹e (2004), despois retomamos"-, pero o importante, remarca, "¨¦ que sexa de referencia definitiva". "Con que logo apareza un cada 15 ou 20 anos, chega. A constante actualizaci¨®n do idioma ten que facerse a trav¨¦s da Rede". Cando a obra estaba lista para o prelo, en 2007, alg¨²ns acad¨¦micos mandaron parar. Chegouse a falar dun "trasunto do Vocabulario Ortogr¨¢fico da Lingua Galega", a listaxe redactada polo propio Manuel Gonz¨¢lez e o lexic¨®grafo Ant¨®n Santamarina -45.000 voces na primeira versi¨®n de 1986-, alimento da maior¨ªa dos dicionarios de galego dos noventa.

"Entra dentro do normal e deber¨ªa ser obrigado", explica o coordinador cient¨ªfico do Centro Ram¨®n Pi?eiro para a Investigaci¨®n en Humanidades. "Por primeira vez na historia da Academia houbo un n¨²mero considerable de membros que se molestaron en ler o dicionario de cabo a rabo, para as¨ª faceren as achegas que consideraron oportunas. Ao mellor o dicionario, en certos aspectos, pode perder algo de coherencia como obra completa, pero ¨¦ positivo noutros: ser¨¢ a voz autorizada de toda a Academia".

No que atinxe ¨¢s fontes e ao corpus escollido, o responsable dos seminarios de Lexicograf¨ªa, Socioling¨¹¨ªstica e Terminolox¨ªa da RAG -este ¨²ltimo compartido co centro Ram¨®n Pi?eiro- desbota ruxerruxes. O espello foron as fontes lexicogr¨¢ficas "todas", todos os dicionarios de galego e todos os traballos monogr¨¢ficos de l¨¦xico dialectal. A maior¨ªa compil¨¢raas Ant¨®n Santamarina no Diccionario de diccionarios (a ¨²ltima versi¨®n en CD-Rom editada pola Barri¨¦ ¨¦ de 2003), un total de 345.742 entradas procedentes de 26 obras lexicogr¨¢ficas, publidadas ou in¨¦ditas, entre o Viaje que el Padre Sarmiento hizo a Galicia el a?o de 1745 e 1992. Entre os corpus textuais que se seguiron, fundamentalmente escritos, Gonz¨¢lez refire "os 30 mill¨®ns de formas do Tesouro Informatizado da Lingua Galega [todo o traballo de campo do Instituto da Lingua Galega, que comezou a se informatizar a finais dos oitenta] e os textos do Corpus de Referencia do Galego Actual (CORGA, con 25,8 mill¨®ns de formas tomadas de textos literarios e xornal¨ªsticos desde 1975 ¨¢ actualidade)", precisamente unha das eivas que se lle apo?¨ªan ao dicionario na s¨²a primeira versi¨®n.

No primeiro vocabulario que bota a instituci¨®n desde o 97 non hai ¨¦timos, e aparece transcrici¨®n fon¨¦tica "s¨® nos casos problem¨¢ticos". A¨ªnda que non houbese revisi¨®n expl¨ªcita dos tecnicismos por parte de especialistas, os bolseiros, di Gonz¨¢lez, "fixeron consulta continuada a especialistas sempre que hab¨ªa d¨²bidas". Cada acepci¨®n leva un exemplo, igual ca no diccionario biling¨¹e. Un dos modelos que Gonz¨¢lez ti?a na cabeza, Le Petit Robert, o dicionario franc¨¦s de 60.000 palabras na versi¨®n de 2004, incl¨²e exemplos das acepci¨®ns con referencia textual. No da RAG non ¨¦ que os exemplos das acepci¨®ns vaian a conta dos investigadores que traballaron nel: "Sempre que hai un exemplo claro nos corpus, b¨®tase man dese exemplo. Fano todos. N¨®s a¨ª temos un problema engadido, que ¨¦ a historia de produci¨®n textual que temos. Hai moitas palabras da lingua culta para as que non temos texto do que botar man. Por iso moitas veces se calcan exemplos tomados doutras linguas".

O "problema nuclear" ao que fai fronte o novo dicionario da RAG ¨¦ "asentar o l¨¦xico patrimonial definitivamente". "Nin sequera os neoloxismos, que deberan ser unha ferramenta coa que xogarmos para a creaci¨®n de novas formas que cubran as novas necesidades nominativas. Unha lingua, se quere asegurar a s¨²a identidade no futuro, debe fomentar iso mirando para si". Por a¨ª pairan as necesidades do usuario da lingua ¨¢s que pensa dar resposta o novo dicionario: dar cabida ¨¢s voces patrimoniais sen un marcado car¨¢cter dialectal. "Utilizamos tam¨¦n lingua de especialistas, pero ¨¦ o vocabulario que pode buscar un alumno de Bacharelato".

Entre os rumores que callaron durante o longo entanto da obra, entre a sede da Academia en Tabernas e pequenas oficinas compostel¨¢s entre O H¨®rreo e Vid¨¢n, este xornal contrastou alg¨²ns datos. Ning¨²n difire do que ¨¦ o traballo filol¨®xico en Galicia, tendo en conta que xa hai dicionarios que pagan aos investigadores a obra vencida e por dereitos de autor, e que a apertura da Academia comezou coa retirada de Domingo Garc¨ªa-Sabell en 1997: os bolseiros tardaron moito en seren contratados e ao primeiro traballaban en fichas de papel (o dicionario, a priori, non ten versi¨®n dixital).

O catedr¨¢tico de Filolox¨ªa Rom¨¢nica na Universidade de Santiago chacotea coa multiplicaci¨®n da s¨²a actividade filol¨®xica: "O traballo non se dilatou por iso, eu son o primeiro que quere prescindir dalgunhas responsabilidades". Outra cousa, matiza, ¨¦ o problema de partida. "Aqu¨ª a¨ªnda se entende que o traballo filol¨®xico e o cultural, en xeral, ter¨ªa que ser consecuencia da militancia. E isto tam¨¦n ¨¦, e debe selo, un modo de vida".