A estrea galega de Castelao

O Sindicato del Espect¨¢culo de Falange autorizara a representaci¨®n da obra o 22 de xullo de 1961, tres d¨ªas antes da estrea, pero os actores afeccionados que reclutara Rodolfo L¨®pez-Veiga, director do grupo de teatro de Cantigas e Agarimos, levaban meses de ensaios e mesmo alg¨²n tivera que ser substitu¨ªdo porque o permiso do r¨¦xime franquista chegara despois da s¨²a baixa na agrupaci¨®n folcl¨®rica. Na praza da Quintana de Santiago entraron aquel 25 de xullo de 1961 m¨¢is de 7.000 persoas para ver, por vez primeira en Galicia, Os vellos non deben de namorarse, a peza que Alfonso Daniel Rodr¨ªguez Castelao comezou a escribir en Pontevedra en 1931 e acabou en Nova Iork oito anos despois. Polo medio, unha guerra civil que deixou ao autor exiliado en Bos Aires. Foi no teatro Mayo da capital arxentina onde tivo lugar a estrea absoluta d'Os vellos, 20 anos antes de que L¨®pez-Veiga dirixira, non sen atrancos, a s¨²a en Galicia.

"A estrea da obra levantou sospeitas entre as autoridades do R¨¦xime"

L¨®pez-Veiga xa dirixira con ¨¦xito a 'Ant¨ªgona' de Anouilh en galego en 1959

"Sempre digo que foi D¨ªa da Patria Galega avant la lettre", lembra Ezequiel M¨¦ndez, que aquela tarde foi Saturio, o boticario que se acaba matando polo desprezo da moza Lela e tam¨¦n o ¨²nico supevivinte dos tres vellos (os outros dous foron Xos¨¦ Noya e Gabriel Barreiro). Nos primeiros sesenta, argallar un espect¨¢culo teatral en galego era, como m¨ªnimo, unha ruptura coa norma. M¨¦ndez insiste en que a montaxe de L¨®pez-Veiga foi m¨¢is al¨¢. "A expectaci¨®n creada foi m¨¢xima. Non tanto polo reclamo da troupe de Cantigas -eramos afeccionados, iso si, cunha paix¨®n teatral inmensa- como polo regreso de Castelao a Galicia. Foi unha homenaxe a Castelao, un consciente acto de afirmaci¨®n galeguista en tempos moi dif¨ªciles", rememora M¨¦ndez. Foron mozos e afeccionados na s¨²a grande parte os que romperon o silencio ao que o r¨¦xime sometera o teatro en galego nas d¨¦cadas da posguerra.

A vida de L¨®pez-Veiga (La Habana, 1923-Santiago, 1999), comerciante de profesi¨®n, foi un bo exemplo. Durante principios dos anos cincuenta dirixe o Teatro Espa?ol Universitario (TEU) de Santiago e conv¨¦rtese nun referente para os rapaces, daquela estudantes na universidade compostel¨¢, interesados polo teatro. Antes da estrea galega d'Os Vellos, L¨®pez Veiga xa dirixira a Ant¨ªgona do franc¨¦s Jean Anouilh, estreada con gran ¨¦xito en 1959 e traducida ao galego por Xos¨¦ Manuel Beiras e Xos¨¦ Lu¨ªs Franco Grande. Mais a posta en escena d'Os vellos -unha obra imaxinada por un pintor e non por un literato, como o propio Castelao deixaba escrito para quen hab¨ªa dirixir a obra- era, polo autor e pola ¨¦poca na que se estreaba, un fito. Lelo [a Castelao] era un acto individual, coma un pecado solitario, pero convocar a unha representaci¨®n p¨²blica era darlle voz, era coma unha silandeira manifestaci¨®n ilegal revestida de legalidade", afirma M¨¦ndez.

?nxel Mor¨®n -profesor na Escola de Artes e Oficios de Santiago- encargouse dos decorados, das carautas dos personaxes, inspiradas nas orixinais de Castelao, e dos vestidos reflectantes dos esqueletes do boticario Saturcio, don Ram¨®n e do se?or Fuco, e Rosendo Mato foi o responsable dos arranxos musicais, sobre as letras de Castelao, d'A serenata dos boticarios, o Romance da casadi?a nova, Pimpinela e Mui?eira dos pandeiros.

Intelectuais do galeguismo interior arrouparon coa s¨²a presenza na Quintana a montaxe de L¨®pez Veiga: Ram¨®n Otero Pedrayo, Xos¨¦ Filgueira, Ram¨®n Pi?eiro, Francisco Fern¨¢ndez del Riego, ?lvaro Cunqueiro -o mesmo director levar¨ªa ¨¢s t¨¢boas nos anos sesenta A noite vai coma un r¨ªo, do escritor de Mondo?edo-, Ram¨®n Fraguas, Ferm¨ªn Bouza Brey ou Aquilino Iglesia Alvari?o formaron parte do p¨²blico, entre os que se atopaban tam¨¦n as irm¨¢ns de Castelao. A troupe de Cantigas e Agarimos, que encabezaba L¨®pez Veiga, viaxar¨ªa coa obra ¨¢s festas do San Froil¨¢n de Lugo en outubro de 1961.

A represi¨®n, por¨¦n, non tardar¨ªa facer acto de presenza. Non sempre chegaron os permisos policiais e sindicais preceptivos para sacar a obra de Compostela. "Intentamos levala a m¨¢is cidades galegas, pero non foi posible. Hai que ter en conta que a estrea en Santiago se convertiu nun acto de afirmaci¨®n galeguista e que levantou sospeitas ante as autoridades do r¨¦xime", reco?ece M¨¦ndez, que a finais dese mesmo ano fundou o Cine-Club Universitario, que o converteu nunha figura moi popular nos c¨ªrculos estudant¨ªs. Arredor das iniciativas "de galeguismo solapado" -as¨ª as define M¨¦ndez- estaba o grupo La Noche e das Festas Minervais, nas que se fraguaban as primeiras resistencias dunha xeraci¨®n que xa non vivira en primeira persoa a guerra de 1936. O d¨ªa antes da estrea, coa autorizaci¨®n de Falange confirmada, L¨®pez-Veiga falaba do seu sentir pola peza de Castelao. "Dende que lin a obra pareceume un deses regalos pouco frecuentes cos que ¨¢s veces o destino se decide a premiar o labor non sempre grato do director de escena".