Bal y Gay, a autonom¨ªa da m¨²sica galega

Un home e unha muller, un casal novo, soben pola escada dun barco no peirao de Vigo. Eles son novos, mais como tanta outra xente que est¨¢ a embarcar nese d¨ªa de calor de 1936 cargan con eles unha sombra: foxen cara a Inglaterra, onde el imparte aulas na Universidade de Cambridge. Estes ¨²ltimos d¨ªas antes de embarcar cami?aron pisando brasas. A sublevaci¨®n dos militares sorprendeunos en Lugo, a cidade de el, Xes¨²s Bal y Gay. "Chamei ao gobernador civil, republicano, [...] o gobernador d¨ªxome: 'Non te preocupes, non ten importancia'. Se me atraso unha hora en falar, o tel¨¦fono descolgar¨ªao un falanxista e preguntar¨ªame, 'quen ¨¦ vostede?', etc, e non o contar¨ªa". A¨ªnda as¨ª, Xes¨²s e a s¨²a dona, Rosita, viaxaron desde Lugo a Ribeira pasar o veraneo como cada ano. Foi al¨ª onde souberon dos primeiros asasinatos. Logo foron enter¨¢ndose doutras mortes de amigos aqu¨ª e al¨®. Foxen. Axudoulles a embarcar un hispanista, John Trend, que fora quen, un ano antes, lle conseguira a Bal praza de lector de espa?ol en Cambridge.

A s¨²a estad¨ªa en Cambridge no 35 enfriou o entusiasmo republicano

O hispanista John Trend axudou ao matrimonio a marchar ao exilio

En M¨¦xico, a parella faise amiga de Igor Stravinsky e a s¨²a dona

"Deixei a composici¨®n antes de 1960", escribiu. Morreu en 1993

De seguro que a s¨²a estad¨ªa en Cambridge desde 1935 foi arrefriando o seu entusiasmo militante a prol das ideas republicanas e galeguistas e o foise afastando das paix¨®ns desatadas na sociedade espa?ola e f¨ªxolle descubrir unha vida serena xunto ¨¢ s¨²a moza. A ese campus chegar¨ªan amortecidos os ecos dos disparos e os berros dos asasinados. Bal lembrar¨¢ a estad¨ªa dun modo que pode desconcertar: "Tam¨¦n experimentei a dozura [de vivir] en Cambridge". No ano 38, no medio da Guerra Civil, remata o prazo do seu lectorado e abandona Inglaterra convidado polo presidente de M¨¦xico para residir al¨ª acollido pola Casa de Espa?a, creada para recibir aos intelectuais republicanos exilados. Uns 50 anos despois Bal interpretaba as¨ª ese paso: "O meu exilio, pois, foi voluntario, propio dun liberal alleo aos partidos pol¨ªticos e que non admit¨ªa que a tiros se puidesen solucionar os problemas da Espa?a". A diferencia doutras figuras m¨¢is comprens¨ªbeis e previs¨ªbeis, Bal y Gay non nos permite comprender totalmente as motivaci¨®ns dos seus pasos. Semella que por eses anos estivese vivindo unha evoluci¨®n e que ante a traxedia da nosa guerra, baixo a influencia de Trend, que pos¨ªbelmente formase parte do servizo de intelixencia brit¨¢nico, adoptase o punto de vista do Reino Unido, que mantivo unha postura supostamente neutral entre os bandos. De feito, en chegando a M¨¦xico colabora co servizo de propaganda brit¨¢nico.

Con todo, non hai d¨²bida de que a guerra e o exilio partiron a s¨²a vida. Unha vida, a do mozo lugu¨¦s que participa apaixonadamente do galeguismo republicano da mocidade dos anos vinte e trinta e a outra vida, a do music¨®logo e compositor, que desenvolve a s¨²a profesi¨®n e madurece a s¨²a arte nun M¨¦xico din¨¢mico, moderno e aberto ao seu tempo. Nacido en 1905, o Suso foi fillo dun pr¨®spero comerciante lugu¨¦s nunha casa sen tradici¨®n musical e a m¨²sica chegoulle de esguello. A mestra de piano da s¨²a irm¨¢ reparou en que o meni?o atend¨ªa e comprend¨ªa as lecci¨®ns musicais. Os pais decidiron que tam¨¦n o rapaz tivese as s¨²as lecci¨®ns de piano. Con todo, neses anos m¨¢is ben pensa en si como escritor e as¨ª escribe versos. Logo do bacharelato en Lugo segue uns estudos universitarios err¨¢ticos. Matric¨²lase primeiro en Filosof¨ªa e Letras en Santiago, logo en Enxe?er¨ªa en Madrid e m¨¢is logo en Medicina. A¨ªnda uns anos m¨¢is tarde volver¨¢ matricularse en Filosof¨ªa e Letras en Santiago, tam¨¦n sen consecuencias.

En 1924 participa na creaci¨®n da revista Ronsel en Lugo. En Ronsel x¨²ntase cun animoso Evaristo Correa Calder¨®n, que daquela era galeguista antes de ser falanxista, con ?lvaro Gil e Lu¨ªs Pimentel. ? un dos lugares onde se prefigura unha nova xeraci¨®n galeguista ilustrada e republicana. Por ent¨®n publica un libro, Historia do ballet galego, e co poeta Lu¨ªs Pimentel intenta compor un ballet, para o que semella que Pimentel nunca acabou de escribir o texto.

Matriculado en Medicina en Madrid, ingresa na Residencia de Estudiantes, un experimento educativo da Instituci¨®n Libre de Ense?anza. Al¨ª ¨¢breselle un cami?o que andar¨¢ toda a vida. Ademais de asistir a concertos e completar a s¨²a formaci¨®n musical, co?ecer¨¢ a figuras da cultura espa?ola do momento e m¨¢is adiante ¨¢ xove pianista Rosa Garc¨ªa Ascot, coa que casar¨¢ no ano 33. Neses anos, at¨¦ o casamento, participa intensamente na vida cultural e pol¨ªtica galega, fai o servizo militar en Santiago no 27 e ingresa no Seminario de Estudos Galegos ("Foi unha aut¨¦ntica vangarda no coraz¨®n da Galiza"), vive unha amizade intensa con compa?eiros de xeraci¨®n como Dieste e Maside. ? daquela cando se decide a s¨²a sorte. Viaxando en tren de Santiago a Lugo conversou co doutor L¨®pez Su¨¢rez quen o interpelou: "Vostede coquetea coa Medicina e iso non o vai levar a ningures, non ser¨¢ nunca m¨¦dico. O que lle interesa ¨¦ a m¨²sica."

Contin¨²a a s¨²a implicaci¨®n na vida p¨²blica, escribe d¨²as columnas semanais no xornal republicano vigu¨¦s El Pueblo Gallego. Bal ¨¦ de naturaleza pol¨¦mica e defende o punto de vista art¨ªstico e pol¨ªtico dunha xeraci¨®n cunha cultura enfrontada a algunhas concepci¨®ns dominantes no galeguismo at¨¦ ese momento, como a visi¨®n esencialista de Risco (Os da raza). Marca unha posici¨®n moi clara sobre a m¨²sica galega: c¨®mpren composici¨®ns musicais co co?ecemento da m¨²sica culta do momento. O seu xornalismo ¨¦ a cada vez m¨¢is comprometido coa Rep¨²blica e co nacionalismo galego e o Estatuto de Autonom¨ªa. Semella vivir dacabalo entre a nova Galiza que constr¨²e a s¨²a xeraci¨®n e o Madrid da Residencia. Para Galiza far¨¢ a¨ªnda traballos tan valiosos como a recolleita, durante cinco ver¨¢ns, de folklore para o Cancionero gallego, co music¨®logo Torner, as Seis pezas para canto e piano sobre poemas de Amado Carballo ou o estudo sobre folklore na monograf¨ªa do Seminario, Terra de Melide. No ano 35 publica a s¨²a edici¨®n das Treinta canciones de Lope de Vega, un estudo que lle d¨¢ notoriedade e que motiva que o hispanista Trend lle ofreza o lectorado en Cambridge.

En M¨¦xico o casal mant¨¦n relaci¨®n con Manuel de Falla, de quen Rosita fora alumna e de quen se consideraba a disc¨ªpula m¨¢is directa, e estabelecer¨¢ amizade con Igor Stravinsky e a s¨²a dona. Bal reco?eceu e admirou a Stravinsky, "Las m¨¢s puras esencias del clasicismo dominan hoy la producci¨®n de Stravinsky. En ning¨²n otro compositor contempor¨¢neo podremos encontrar un m¨¢s harmonioso sentido de la forma ni una mayor serenidad". Sempre valorou a noci¨®n de orde na composici¨®n, polo mesmo que non valorou a escola de Sch?enberg. Nesa etapa, Bal vive do seu traballo como cr¨ªtico musical, music¨®logo e compositor, e desa ¨¦poca ¨¦ a edici¨®n como music¨®logo do Cancionero de Upsala e diversas pol¨¦micas musicais na prensa mexicana. Tam¨¦n os seus libros Chopin e Debussy. Do seu labor como compositor: Serenata para cuerdas; Cuatro piezas para canto y piano, nesta ocasi¨®n os poetas musicados son Juan Ram¨®n Jim¨¦nez, Alberti e Prados; Tres piezas para orquesta; Concerto grosso; Sonata para clarinete y piano; Oda a don Quijote... E chega un momento no que abandona a composici¨®n: "Deixei de comp¨®r hai moitos anos -desde antes de 1960- por falta de ganas, por falta de necesidade, pola mesma raz¨®n pola que cada vez que compuxen f¨ªxeno por necesidade imperiosa e insoslai¨¢bel de expresarme".

No ano 62 viaxan como turistas por Europa e entran en Espa?a: Sevilla, Granada, Madrid e Santiago, onde recobra o alento das vellas amizades, Maside, Seoane, Garc¨ªa-Sabell, Otero Pedrayo... Escribe La dulzura de vivir lembrando a viaxe recente e nesas lembranzas latexa a soidade dun pasado que o chama e que o conduce a unha volta a Espa?a. No ano 65, tras faceren algunha xesti¨®n para saber que poden voltar e ficar a vivir, Xes¨²s e Rosita chegan a Madrid, onde se estabelecen. Na d¨¦cada dos setenta e oitenta ter¨¢ Bal reco?ecementos na Galiza, ser¨¢ profesor nos cursos de M¨²sica en Compostela un ano e recibir¨¢ sucesivos homenaxes no Lugo natal. Tam¨¦n en Madrid onde volve soar ¨¢ fin a s¨²a m¨²sica na s¨²a querida Residencia de Estudiantes. Morreu o Suso lonxe de Lugo nove anos antes que Rosita, no 1993. E para cerrar unha vida toda ela dif¨ªcil de ubicar, foi enterrado en Torrelaguna, provincia de Madrid.