A desaparici¨®n dos vagalumes

Unha das m¨¢is fermosas pregarias da historia da palabra en Galicia ¨¦ A oraci¨®n do sapo, de Aquilino Iglesia Alvari?o. Al¨ª onde aparece o m¨¢is sutil dos cami?os: o carreiro de vagalumes. Ese carreiro responde a unha imaxe ou lembranza real. T¨¦molo visto. Existe! Ou exist¨ªa? Mais tam¨¦n, tal como poetiza Aquilino, ¨¦ un trazo sagrado que atravesa os tempos. Todo bo poema ten algo de oraci¨®n, a palabra que ilumina e enigmatiza a un tempo, a fa¨ªsca no berce negro da noite. A palabra que gabea polas s¨²as ru¨ªnas silenciosas, que se soergue, apoia en si mesma, e dende al¨ª, no cumio da conciencia, d¨¢ voz a ese ser que n¨®s somos e que P¨ªndaro retratou para sempre nun verso que ¨¦ tam¨¦n o mellor pictograma do ser humano: "A sombra dun so?o".

Un ten a sensaci¨®n de asistir agora a un fin de ciclo hist¨®rico, tam¨¦n no imaxinario de moita xente

Aquilino, que era lugu¨¦s de Seivane, Abad¨ªn, nado en 1909, e P¨ªndaro, que era Cinoc¨¦falos, Beocia, al¨® polo 518 a. C., te?en esa compensaci¨®n dos poetas. O poder conversar por riba do tempo e da morte. E as¨ª, podemos constru¨ªr un mesmo poema no que o ir¨®nico sapo, a sombra dun so?o, albisca a utop¨ªa pos¨ªbel dun carreiro de vagalumes.

Hai unha escolma po¨¦tica sobre o vagalume, obra de Xes¨²s Alonso Montero. Un libri?o, co tama?o dunha caixa de mixtos de vag¨®n, que ¨¦ tam¨¦n un pequeno tesouro, pois nel rec¨®llense as ducias de sin¨®nimos do pequeno cole¨®ptero, o lampyris nocticula, un aut¨¦ntico verb¨ªvoro, fil¨®logo vad¨ªo, fecundador de nomes e met¨¢foras.

A versi¨®n m¨¢is co?ecida da Oraci¨®n do Sapo ¨¦ a que aparece en C¨®maros verdes (a que eu te?o a man procede da Poes¨ªa galega completa, de Xerais, de 1986, fixada en 1947), di as¨ª na estrofa que hoxe m¨¢is nos interesa: "Dainos, Se?or, / un alpendre de sombra e de luar / para cantar. / E un carreiri?o de vagalumes / polas hortas vizosas do teu reino". Hai outra versi¨®n m¨¢is antiga que Ant¨®n Capel¨¢n Rei recolleu do xornal El Pueblo Gallego, publicada en 1935, e que c¨®mpre relembrar: "Da-nos, Se?or, / un buraqui?o de sombra, e noite, e luar, / e un carreiri?o de vagalumes / pol-as hortas vizosas do teu reino...!". A diferenza est¨¢ nas presenzas substantivas de "buraqui?o" (que na can¨®nica ser¨¢ "alpendre") e de "noite".

Buraco e noite, xuntas, crean unha imaxe forte. Para n¨®s, cun sentido hist¨®rico. Mesmo o carreiro de vagalumes abrir¨ªa un buraco na noite. Para min os vagalumes son tam¨¦n unha obsesi¨®n. En parte herdada por esta tradici¨®n po¨¦tica e popular. En parte, vivida. Nos valados dos cami?os de Castro de Elvi?a hab¨ªa moitos vagalumes e po?elos na man, soster aquela lanterna a un tempo mi¨²da e c¨®smica, era un acto que, n¨®s, nenos, ignorantes de Aquilino de Abu¨ªn e P¨ªndaro de Cinoc¨¦falos, xa intuiamos que o daquel bichi?o electromagn¨¦tico era un asunto que se nos ¨ªa xustamente das mans. Cando lin A p¨®la dourada, de Frazer, e no estudo referente ¨¢s "almas externadas", onde falaba das culturas onde a xente gardaba ou pousaba a alma para protexela do perigo, pois o primeiro que me veu ¨¢ cabeza foron os vagalumes. Mais a historia cambia e o vagalume non ¨¦ un lugar seguro para gardar un alma. Mellor pousala nunha motoserra ou algo as¨ª.

Foi Pier Paolo Pasolini quen recorreu ao sucedido cos vagalumes para facer unha das m¨¢is perturbadoras lecturas da historia contempor¨¢nea. O texto aparece en Escritos corsarios (publicado en castel¨¢n por Ediciones del Oriente y del Mediterr¨¢neo, 2009, en traduci¨®n de Juan Vivanco) co t¨ªtulo El art¨ªculo de las luci¨¦rnagas, e que aparecera no xornal Corriere della Sera en 1975. As referencias directas, cando se fan, atinxen ¨¢ Italia e ao r¨¦xime da Democracia Cristiana, mais brinca na historia, transcende as circunstancias. Dicir que fala do noso tempo e da Europa de hoxe ¨¦ pouco dicir. Temos a sensaci¨®n de ter nas mans algo tan premonitorio como estarrecedor. Outros utilizar¨ªan termos econ¨®micos e pol¨ªticos para contar unha inflexi¨®n hist¨®rica. Pier Paolo Pasolini f¨¢lanos dos vagalumes.

O cineasta e poeta que sempre apostou a cabeza no que fixo, describe as¨ª a regresi¨®n que el percibiu no seu pa¨ªs: "A principios de los a?os sesenta, debido a la contaminaci¨®n del aire y, sobre todo, en el campo, debido a la contaminaci¨®n del agua (los r¨ªos azules y las acequias transparentes), empezaron a desaparecer las luci¨¦rnagas. El fen¨®meno fue fulminante y fulgurante. Al cabo de unos a?os ya no hab¨ªa luci¨¦rnagas. (Ahora son un recuerdo, bastante desolador, del pasado: y un hombre viejo que tenga ese recuerdo no puede reconocerse a s¨ª mismo joven en los nuevos j¨®venes, y por lo tanto no puede tener las hermosas a?oranzas de anta?o.) A ese algo que sucedi¨® hace diez a?os lo llamar¨¦, pues, 'la desaparici¨®n de las luci¨¦rnagas'". E o que v¨¦n a continuaci¨®n ¨¦ unha an¨¢lise realmente luminosa dende a perspectiva dun pret¨¦rito de futuro.

Penso que tam¨¦n n¨®s podemos contar a historia contempor¨¢nea a partir do sucedido cos vagalumes. Houbo un intre en que o proceso democr¨¢tico, malia todos os defectos, era unha obra aberta. Fronte ¨¢s posici¨®ns conformistas ou reaccionarias, hab¨ªa "un carreiro de vagalumes". Un ten a sensaci¨®n de asistir agora a un certo fin de ciclo hist¨®rico, tam¨¦n no imaxinario de moita xente. Chega o que Josep Fontana denomina, no sentido democr¨¢tico, unha "marea negra". Semella que a contaminaci¨®n acabou cos vagalumes. E que non fica outra cousa que o sapo a ollar "a sombra do so?o". Signo destes tempos ¨¦ que os implicados por graves casos de corrupci¨®n poida tomar posesi¨®n alegremente das s¨²as cadeiras de representaci¨®n e goberno. E mesmo que se fale de novo de compra de votos en procesos electorais. Se cadra non hai que dramatizar e c¨®mpre recorrer ¨¢ s¨¢tira, que ¨¦ tam¨¦n unha ferramenta de resistencia e reanimaci¨®n.

Foi o primeiro efecto que causou en min a visi¨®n e lectura de Coci?ando ao p¨¦ da letra (Galaxia, 2011), que ve?en de publicar Yolanda Casta?o, na escrita, e Andrea Costas, nos retratos, co subt¨ªtulo explicativo de Entra na literatura galega... ata a coci?a. Semella dif¨ªcil sorprender no eido da literatura gastron¨®mica, pero aqu¨ª a sorpresa ¨¦ sorprendente. Hai retratos, como os de Helena Villar ou Ant¨®n Lopo, que xa xustifican o libro. Ou o de Xavier Castro, algo m¨¢is que un historiador, erguendo como bandeira unha folla de bacallau, e con esta receita: O bacallau electoral. Un ir¨®nico chisco ¨¢ historia e ao presente.

Xavier sabe moito de vi?os. E o vi?o sabe de cantares, como o sapo. E os cantares da dor que alimenta o humor. O canto b¨¢quico da dor da terra, as¨ª se chama un lied que Gustav Malher compuxo coa letra dun poema orixinal do chin¨¦s Li-Tai-Po: "O vi?o xa sa¨²da dende as douradas copas, / pero a¨ªnda non bebades, que primeiro botarei unha canci¨®n!".

Disque Malher era en realidade abstemio. Pois brindemos por el!