Liberar a palabra

A deconstruci¨®n da linguaxe como artefacto de poder, a s¨²a cr¨ªtica ¨¢ luz do postestruturalismo, sit¨²ase no cerne do traballo de Teresa Moure. ¡°Se ousamos renovar a linguaxe, estaremos actuando sobre as vellas estruturas para constru¨ªrmos un mundo novo¡±, reflexionaba no seu libro A palabra das fillas de Eva (Galaxia, 2005). Naquela obra, a escritora e profesora de Ling¨¹¨ªstica na Universidade de Santiago convidaba xa ¨¢ insubmisi¨®n fronte ¨¢ invisibilizaci¨®n das mulleres polo uso academicamente establecido do x¨¦nero gramatical. E a¨ªnda m¨¢is: apuntaba a ¡°necesidade urxente¡± de comezar a pensar m¨¢is al¨® do dualismo masculino-feminino.

O ensaio co que acaba de ga?ar o premio Ram¨®n Pi?eiro, Queer-emos un mundo novo. Sobre c¨¢psulas, x¨¦neros e falsas clasificaci¨®ns, recolle o testemu?o daquel outro t¨ªtulo. Repensa a linguaxe, desta volta, da man da teor¨ªa queer para propo?er estratexias transformadoras non s¨® dos xeitos de dicir, sen¨®n da sociedade. Porque non abonda, advirte, con repetir acriticamente o xesto ritual do ¡°todos e todas¡±. Tr¨¢tase de adestrar a nosa raz¨®n contra o sexismo ling¨¹¨ªstico a todos os niveis. ¡°Observaba certa complacencia, na pol¨ªtica ou nos medios de comunicaci¨®n por exemplo. Parece que con utilizar ¡ªos e ¡ªas xa est¨¢ todo feito, sen que exista m¨¢is vontade transformadora de x¨¦nero¡±, explica. ¡°O feminismo pensou xa moito sobre isto. Se as mulleres non se senten denominadas polo masculino xen¨¦rico, por que temos que cumprir as normas que nos ditan as instituci¨®ns acad¨¦micas?¡±.

O debate non ¨¦ novo, e ningu¨¦n ten a receita perfecta. As f¨®rmulas feminizantes como ¡°m¨¦dica¡± ou ¡°avogada¡± atop¨¢ronse xa nos anos 70 coa reacci¨®n de boa parte da filolox¨ªa, que as rexeitaba con argumentos como a teor¨ªa do termo non marcado. Por¨¦n, ¡°na lingua popular hai unha tendencia moi forte a facer a parella en feminino. Dise individua, axudanta...¡±. Mais a s¨²a opci¨®n non ¨¦ esta. Nin utilizar o feminino como xen¨¦rico. Dec¨¢ntase polas expresi¨®ns do tipo ¡°seres humanos¡±, ¡°persoas¡±, ¡°profesorado¡±, ¡°a direcci¨®n¡±...., xunto ao uso da arroba. ¡°Eu non uso o feminino como xen¨¦rico porque ser¨ªa como devolverlles aos homes a mesma pedra. A arroba ¨¦ un xeito de expresar esa disidencia, que ademais obriga a posicionarse, a pronunciar a palabra en masculino ou en feminino¡±, subli?a.

Dicir ¡°as persoas¡± e non ¡°o home¡± non s¨® incl¨²e ¨¢s mulleres e aos homes sen establecer xerarqu¨ªas. ? que trascende o binomio masculino-femenino. E a¨ª ¨¦ onde se sit¨²a o miolo da conexi¨®n de toda esta reflexi¨®n coa teor¨ªa queer. Feminizar o nome das profesi¨®ns, por exemplo- non deixa, ao seu ver, de ser un xeito de reproducir ese dualismo. ¡°Realicei a mi?a tese doutoral sobre os modelos filos¨®ficos e ling¨¹¨ªsticos non-discretos, ¨¦ dicir, os que non reducen a realidade ¨¢ oposici¨®n binaria entre unha cousa e a contraria. Os que se ocupan do que transita pola gama de grises. Esta ¨¦ unha idea moi potente¡±.

Se xa o feminismo cuestionara a ecuaci¨®n que iguala sexo biol¨®xico e x¨¦nero social, o pensamento queer vai m¨¢is al¨¢. Postula que nin o sexo nin o x¨¦nero existen m¨¢is que como construci¨®ns sociais. O queer rexeita os binomios, as reglas sobre a sexualidade, as categor¨ªas pechadas e estables. E as¨ª incl¨²e todas as formas de identidade sexual: transexuais, hermafroditas...

Moure percorre no seu libro, a historia da literatura galega desde unha ¨®ptica queer. ¡°Non importa como ¨¦ o corpo da persoa que escribe, nin cal ¨¦ a s¨²a orientaci¨®n sexual. O que importa ¨¦ se a obra cuestiona a heteronormatividade, se vai m¨¢is al¨¢ dela¡±, sost¨¦n. As¨ª, no sentido do cuestionamento da sexualidade can¨®nica, cita non s¨® obras da literatura dos 80 ou dos 90. Nin s¨® A esmorga, ou Rosal¨ªa de Castro segundo a interpretaci¨®n de Francisco Rodr¨ªguez. Lembra, por exemplo, O maroutallo de Otero Pedrayo, para ela unha ¡°reivindicaci¨®n do desexo feminino al¨¦n das convenci¨®ns¡±.

Esta lectura non est¨¢, por¨¦n, exenta de problemas. Un deles ¨¦ a invisibilizaci¨®n que un contedor tan inclusivo como o queer pode producir de cada unha das categor¨ªas que acolle no seu seo. Un exemplo ¨¦ o debate sobre a etiqueta ¡°literatura homosexual¡±. Do mesmo xeito que a unha estratexia consistente en utilizar neutros para falar de homes e mulleres, ou unha androxinizaci¨®n da linguaxe na que as mulleres renuncien para equipararse aos homes a algunhas marcas que distingu¨ªan o xeito de falar feminino, pode conducir a unha nova sorte de invisibilizaci¨®n das mulleres.

¡°O que chamo estratexia ¨¦tnica, que subli?a a diferencia, ¨¦ l¨®xica mais non id¨®nea desde o punto de vista ¨¦tico¡±, reflexiona Moure. ¡°Definirse como homosexuais pode ser, un modo de reivindicar dereitos e facerse forte na resistencia. Pero existe a posibilidade de que as¨ª non quede oco para outras disidencias. E non se trata de facer respect¨¢bel o homosexual, no sentido de levalo ao rego das normas, como fai a propaganda do consumo rosa. O obxectivo ¨¦ romper a barreira do aceptable e non aceptable¡±.

Moure admite que ¡°o feminismo non se da asentado socialmente, e isto debe ser proba de que ¨¦ moi disidente¡±. ¡°Os medios de comunicaci¨®n conservadores conseguiron estigmatizalo, facer que se vise como violento, agresivo, cando ¨¦ todo o contrario¡±.