A naci¨®n literaria e a literatura en clave nacional

O nacionalismo galego ten unha fundaci¨®n literaria e m¨¢is diverxencias contempor¨¢neas coa literatura, sobre todo desque tocou poder. Un escritor pode ser marxinado, pero ¨¦ raro que traduza ese silencio expresivo como un xeito de dicirlle ¡°se non est¨¢ contento, que marche¡±. O que non pode ¨¦ ser expulsado do sistema literario nin escindirse del. Nun escenario de ruptura do nacionalismo pol¨ªtico aleado na marca BNG durante os ¨²ltimos trinta anos, cr¨ªticos e escritores propo?en li?as de fuga para entender a relaci¨®n entre a ideolox¨ªa auroral e o campo literario. Moi trabada, como en todas as culturas que a¨ªnda loitan pola supervivencia, o que sempre alimenta o indic¨ªbel. O que se di pero non se asina.

? por iso que a ?lex Alonso Nogueira, alumno do finado Xo¨¢n Gonz¨¢lez Mill¨¢n ¡ªque distinguiu nacionalismo literario da construci¨®n rom¨¢ntica literatura nacional¡ª, lle resulta dif¨ªcil separalos como obxectos de investigaci¨®n. ¡°Os intelectuais nacionalistas, de Murgu¨ªa a Ferr¨ªn, pasando por Pi?eiro, acudiron ¨¢ literatura para definir a identidade nacional, para constitu¨ªr unha memoria p¨²blica e, por ¨²ltimo, para establecer os lindes da comunidade, que en certo sentido chega onde chega a lingua¡±. Que para polit¨®logos e historiadores a literatura sexa ambigua por demais, e que para os fil¨®logos o valor do texto ve?a definidio ¡°en grande medida pola enxebreza da lingua ou pola adscrici¨®n ideol¨®xica do autor¡±, di, ¡°hoxe non deber¨ªan ser excusas para asumir que o discurso nacionalista, onte e hoxe, prod¨²cese e social¨ªzase a trav¨¦s de pr¨¢cticas literarias. Para ben e para mal¡±.

A traxectoria de Xos¨¦ Lu¨ªs M¨¦ndez Ferr¨ªn, o m¨¢is parecido a un escritor nacional ¡ªo secretario xeral da UPG, Francisco Rodr¨ªguez, ap¨²xolle algunha vez o sonsonete a Lois Di¨¦guez¡ª, dar¨ªa para tracexar unha historia ap¨®crifa do canon literario en Galicia. Con alusi¨®ns idealistas ¡ªa Ilustraci¨®n en Galicia¡ª, Ferr¨ªn nega que o discurso literario suplantase algunha vez o hist¨®rico: ¡°Desde Mar¨ªa Francisca de la Isla ou Cornide, o discurso literario en Galicia sempre foi comprometido e aut¨®nomo¡±.

Gonz¨¢lez G¨®mez: ¡°Desde 1997 visual¨ªzase que os literatos non poden estar ¡®no poder¡¯¡±

Dende outra xeira, para Dolores Vilavedra haber¨ªa que empezar por Rosal¨ªa. ¡°? na s¨²a obra onde se insire unha idea de naci¨®n a escala humana¡±. A autora do ¨²ltimo manual hist¨®rico de literatura galega menciona o ¡°obrigado divorcio¡±, tras a guerra, ¡°entre o discurso literario e o de reivindicaci¨®n nacional¡±. Sobre o papel, ¨¦ o pouso da Nova Narrativa o que permite, avanzados os 70, ¡°debuxar un escenario de diversidade¡±. ¡°Hai un sector de p¨²blico que demanda unha literatura coa que identificarse ou satisfacer ese pulo nacionalista, cun sector do nacionalismo ortodoxo que premia este traballo, e hai un sector da sociedade ¨¢ que non lle interesa nada iso en termos literarios¡±.

Que Cara a Times Square (1980), de Camilo Gonsar, penetrase menos no ensino c¨¢s diferentes reelaboraci¨®ns da materia de Breta?a, entroutras apropiaci¨®ns fant¨¢sticas do pasado, non ser¨ªa indicativo dunha decalaxe entre cr¨ªtica e produci¨®n literaria, segundo opina: ¡°Xa non hai unha ortodoxia literaria na cultura en galego, e penso que os cr¨ªticos combatemos eses intentos¡±. Da sorte do realismo, neste ¨¢mbito do pos¨ªbel, fala tam¨¦n Xes¨²s Gonz¨¢lez G¨®mez, radicado en Barcelona e durante moito tempo cr¨ªtico de narrativa n?A Nosa Terra.

Como Vilavedra, partilla gusto por Carlos Casares, no seu caso como ¡°escritor realista¡±. XGG recorda que no tirapuxa entre Paco del Riego e Ram¨®n Pi?eiro por, respectivamente, m¨¢is ou menos realismo en Galaxia, a primeira gran visi¨®n apegada ao real t¨ªvoa que publicar Lu¨ªs Seoane en Bos Aires. ? A esmorga (1959), de Blanco Amor, que accedeu na emigraci¨®n ¨¢ narrativa hispanoamericana (e a Manhattan Transfer, de John Dos Passos). Nos 70, antes do seu alleado final, o ourens¨¢n reflexionaba sobre as proxecci¨®ns do individual e o colectivo nunha mesma linguaxe coma ¡°dun aspecto misional (ou mani¨¢tico, dito dun xeito menos agresivo) no que o autor se declara incurso con outros da s¨²a xeneraci¨®n e de outras denanteriores¡±. ¡°Tr¨¢tase¡±, escribe, ¡°dun certo empe?o patri¨®tico-social, a¨ªnda esix¨ªbel ¨¢ tarefa galega no tempo en que esto se escribe, e de modo especial ¨¢ prosa de invenci¨®n¡±.

Vilavedra: ¡°Xa non hai unha ortodoxia literaria na cultura en galego¡±

Unha historia literaria a partir dun certo nacionalismo tam¨¦n se poder¨ªa enxergar cun texto de ficci¨®n. Haber¨ªa sitio para a ¡°proscripci¨®n da cultura de masas, e non precisamente por seren adorni¨¢ns¡±, ironiza XGG. Tam¨¦n para poeta nacional como etiqueta instant¨¢nea ¡ªas¨ª Manuel Mar¨ªa como Fern¨¢n Vello¡ª, as chamadas ao boicot de Woyzeck ¡ªo libreto de B¨¹chner que inaugurou o Centro Dram¨¢tico en 1984, en curiosa sincron¨ªa co primeiro Xerais de Carlos Reigosa por Crime en Compostela¡ª, ou o desprazamento do canon de poemarios como E direivos eu do mister das cobras, de Manuel Vilanova. Tam¨¦n para a paralaxe entre a cr¨ªtica po¨¦tica actual e o historicismo da narrativa, que case non trata dos vivos.

Entre as vantaxes dun tempo onde o libro ¨¦ un obxecto m¨¢is, o catedr¨¢tico de Filolox¨ªa na USC Ant¨®n Figueroa, autor en 2010 de Ideolox¨ªa e autonom¨ªa do campo literario, sinala que o sistema literario ¡°xa non se pode organizar¡±. ¡°Quen planifica a subversi¨®n?¡±. Noutra proba de autonomizaci¨®n, as¨ª como devece a importancia dos premios, ¡°a lectura ¨¦ menos militante, m¨¢is aut¨®noma¡±. XGG sit¨²a o cambio de paradigma en 1997, cando o sorpasso do BNG: ¡°Daquela o Bloque amalgamaba toda a forza pol¨ªtica do nacionalismo, e os literatos, ao non poderen estar no poder, te?en que desprenderse da militancia¡±.

Se a literatura, en sentido amplo, suplantou de vez o discurso hist¨®rico nalg¨²n momento, esa ¨¦poca en Galicia non foi o Rexurdimento nin a resistencia cultural durante o franquismo. ¡°Ese tempo ser¨ªa o actual¡±, ap¨®n o cr¨ªtico e profesor Arturo Casas. ¡°Sobre todo pola asunci¨®n cultural de que ese pacto resulta paliativo en termos de convivencia pol¨ªtica¡±. ¡°Por suposto¡±, segue, ¡°¨¦ unha forma de autoengano, un ¡®non querer saber¡¯. Iso explica, sen irmos m¨¢is lonxe, o fracaso social da Lei de Memoria Hist¨®rica¡±.