Europa fronte ao grill¨®n da fe

O antagonismo entre ciencia e dogmas de fe na Pen¨ªnsula Ib¨¦rica do s¨¦culo XVIII describiuno con claridade ilustrada o Padre Feix¨®o nas s¨²as Cartas eruditas y curiosasde 1750: ¡°Mentres no estranxeiro progresan a f¨ªsica, a anatom¨ªa, a bot¨¢nica, a xeograf¨ªa, a historia natural, n¨®s rompemos a cabeza e afundimos con berros as aulas sobre se o Ente ¨¦ un¨ªvoco ou an¨¢logo¡±. Era a¨ªnda a Espa?a herdada dos Austrias, sometida a unha blindaxe que a privaba da transferencia de co?ecemento e a arredaba da revoluci¨®n que f¨®ra das s¨²as fronteiras cimentaba a ciencia moderna.

Sen a viaxe, explica o historiador Ricardo Gurriar¨¢n, non se poder¨ªa contar a historia da loita pola modernizaci¨®n dos saberes iniciada na contorna ilustrada da monarqu¨ªa borb¨®nica e cen veces interrompida at¨¦ a actualidade. ? o relato que vai dos primeiros bolseiros galegos, como o pontevedr¨¦s Jos¨¦ Rodr¨ªguez Gonz¨¢lez, formado en Francia, Londres e G?ttingen na primeira d¨¦cada do XIX, at¨¦ a idade dourada da Universidade de Santiago na II Rep¨²blica, con docentes como Fernando Calvet, Juan Mart¨ªn Sauras ou Isidro Parga Pondal. Os tres estudaran f¨®ra grazas ao ¡°important¨ªsimo¡± labor da Junta de Ampliaci¨®n de Estudios (JAE).

A achega de Gurriar¨¢n ao libro colectivo Viaxes e construci¨®n do pensamento contrib¨²e a corrixir un defecto de ¨®ptica ¡°demasiado habitual¡±. ¡°Moito se ten escrito sobre os intelectuais, adscritos ao campo das letras e as ciencias sociais, como principais axentes na construci¨®n do pensamento¡±, explica. ¡°Polo seu papel na incorporaci¨®n dos paradigmas cient¨ªficos que estaban a mudar o mundo, trato de inclu¨ªr tam¨¦n investigadores das ciencias experimentais en Galicia. As s¨²as viaxes foron un elo m¨¢is¡±.

Dende o s¨¦culo XIX e at¨¦ o golpe militar de 1936, ¡°que supuxo unha volta ¨¢ Inquisici¨®n e o dogma do imperio cara a deus da que Galicia non se recuperou at¨¦ ben entrados os sesenta¡±, f¨®ronse constru¨ªndo pouco e pouco redes e pol¨ªticas de investigaci¨®n. Sen elas, argumenta o historiador, non se ter¨ªa producido nunca o salto cuantitativo e cualitativo dos anos trinta, cando o n¨²mero de artigos publicados por persoal da Universidade de Santiago na revista Chemical Abstracts se multiplicou tam¨¦n por trinta. Dos tres que apareceran nas d¨²as primeiras d¨¦cadas de vida da publicaci¨®n, dous deles asinados por Roberto N¨®voa Santos, aos 86 rexistrados durante o sexenio 1930-1936.

O historiador coloca en 1886 o primeiro gran marco no desaf¨ªo, a trav¨¦s do contacto co estranxeiro, ao poder dos dogmas cat¨®licos na Universidade de Santiago, na que o reitor Antonio Casares vi?a de expulsar e enviar ao c¨¢rcere coru?¨¦s de Santo Ant¨®n dous catedr¨¢ticos rebeldes. Nesa data, a¨ªnda non transcorrera un ano da descuberta da vacina contra a rabia, prod¨²cese a primeira viaxe oficial dun grupo de profesores da facultade de Medicina ao Instituto Pasteur de Par¨ªs. Durante dous meses, liderados polo monfortino Maximino Teijeiro, catedr¨¢tico de Anatom¨ªa Cir¨²rxica, puideron estudar os procedementos e as t¨¦cnicas que logo aplicar¨ªan de volta en Galicia.

Nesta ¡°fronte antiescol¨¢stica¡± de cient¨ªficos viaxeiros e ligados ao krausismo e o institucionismo en Compostela, Gurriar¨¢n sit¨²a tam¨¦n a Ram¨®n Varela de la Iglesia, ateo convicto que creou un laboratorio ¨¢ marxe da universidade e unha escola para aprender alem¨¢n e franc¨¦s con orientaci¨®n cient¨ªfica. Ser¨ªan os seus disc¨ªpulos, de feito, quen logo romper¨ªan o cord¨®n umbilical da ciencia subsididada ¨¢ Igrexa: xentes como o seu sobri?o Varela Rad¨ªo, o seu fillo Juan Varela Gil, N¨®voa Santos, Alejandro Otero, Miguel Gil Casares, Baltar Cort¨¦s ou Santiago Carro.

O labor da contorna de Francisco Giner de los R¨ªos vai provocar un punto de inflexi¨®n coa creaci¨®n en 1907 da Junta de Ampliaci¨®n de Estudios e unha rede de centros e residencias, masculinas e femininas, pensadas para formar os aspirantes antes de facer as maletas e darlle acubillo ao regreso. ? cabeza da JAE, presidida por Ram¨®n y Cajal, hab¨ªa tres galegos: Eduardo Vincenti, Rodr¨ªguez Carracido e Jos¨¦ Casares Gil. Iso axuda a explicar que parte dos 2.000 bolseiros ¡ªde 9.000 aspirantes¡ª que superaron as probas procedesen tam¨¦n de Galicia.

Andado o tempo, ser¨¢ a incorporaci¨®n deses bolseiros ao profesorado, ademais do acceso ao reitorado de Rodr¨ªguez Cadarso, a creaci¨®n da facultade de Ciencias e o impulso ao ensino da II Rep¨²blica, a que marque a definitiva modernizaci¨®n da Universidade de Santiago. Por desgraza, reco?ece Gurriar¨¢n ao cabo, as viaxes cient¨ªficas en Galicia co?eceron a partir do golpe de 1936 o seu reverso amargo: o exilio. ¡°Nunca saberemos¡±, lamenta, ¡°que ter¨ªa sido da investigaci¨®n se persoas como Ernesto Seijo Espi?eira puidesen ter regresado ao pa¨ªs¡±. Bolseiro en Oxford a car¨®n de Robert Robinson, logo Nobel de Qu¨ªmica, Seijo Espi?eira consolidou a s¨²a carreira no Reino Unido. Aqu¨ª hab¨ªa ben pouco que facer.