O presidente galego que non foi

Hai unha certa xustiza po¨¦tica en que as Letras 2012 dedicadas a Valent¨ªn Paz Andrade renoven a actualidade das s¨²as intervenci¨®ns finais, cando puxo en cuesti¨®n os defectos de construci¨®n da autonom¨ªa de Galicia en coexistencia co poder central. Unha situaci¨®n que entend¨ªa insatisfactoria e chamada a colapsar se se manti?a a dobre estrutura de instituci¨®ns de autogoberno propias coas herdadas do centralismo (divisi¨®n provincial, gobernos civ¨ªs e deputaci¨®ns).

Porque Paz Andrade foi durante toda a s¨²a vida un home que observando m¨²ltiples actividades (avogado, escritor, empresario, ide¨®logo, divulgador, poeta ou xornalista) tivo sempre o nervio da intervenci¨®n pol¨ªtica como eixo da s¨²a intermin¨¢bel acci¨®n p¨²blica, mantida desde moi novo na Pontevedra natal (23 de abril de 1898) at¨¦ o derradeiro alento en Vigo (22 de maio de 1987).

Sosti?a Valent¨ªn que ¡°o galeguismo ¨¦ a ¨²nica ideolox¨ªa que moveu Galicia desde primeiros de s¨¦culo¡± e mozo a¨ªnda el estivo abrazando esa idea rexeneradora que se vi?a articulando desde a I Asemblea Nazonalista de Lugo en 1918. Na que se celebra un ano despois, en Compostela, xa participa directamente, mentres estudaba Dereito, e fai a proposta de que se cree unha escola de xornalistas galegos. Porque era o xornalismo o seu xeito natural de relaci¨®n coa sociedade. Despois de estar mobilizado na expedici¨®n colonial espa?ola en Marrocos, regresa para fundar o m¨ªtico xornal Galicia, concibido como medio de comunicaci¨®n e como organizador da proposta pol¨ªtica galeguista, que xa comezaba a avanzar na sociedade e que frutificar¨ªa coa fundaci¨®n do Partido Galeguista (PG) en 1931.

O Galicia (1922-1926) modernizou o xornalismo galego e contou cos elementos que Valent¨ªn considerou centrais nun diario avanzado: editorial, caricatura en portada (Castelao como estrela), artigo humor¨ªstico, unha informaci¨®n renovadora e aberta e unha boa proposta gr¨¢fica. Foi saudado por Ant¨®n Vilar-Ponte como oposto ao ¡°diario-oficina, tan com¨²n en Galicia, sen outro obxectivo que defender os intereses materiais dunha empresa e os pol¨ªticos dun cunero e que se reduce a un editorial oco, a uns artigos espont¨¢neos, a uns soltos de compadreo cheos de gabanzas adxectivadas, a unha secci¨®n telegr¨¢fica e telef¨®nica. Un xornal europeo no que ademais de todas as noticias mundiais coti¨¢ns se rexistran e definen as novas ideol¨®xicas en boga at¨¦ agora s¨® co?ecidas pola maior¨ªa das xentes a trav¨¦s da prensa madrile?a, con moitos meses e a¨ªnda anos de atraso¡±. Anotemos simbolicamente no seu haber democr¨¢tico que os seus dous redactores xefe, Manuel Lustres Rivas e Roberto Blanco Torres, foron asasinados polos golpistas en 1936. A experiencia durou poucos anos baixo as presi¨®ns da ditadura de Primo de Rivera, que o acosou coa censura e encarcerou un mes a Paz-Andrade por discrepar desde as s¨²as p¨¢xinas co xeneral Rodr¨ªguez Barrio sobre cal deb¨ªa ser o trazado do fe</CF>rrocarril ao exterior do pa¨ªs. As dificultades econ¨®micas e o potente competidor que supuxo El Pueblo Gallego, fundado por Manuel Portela Valladares, d¨¦ronlle o finiquito e levaron a Paz Andrade a centrarse na avogac¨ªa, empe?o profesional que xa non deixar¨ªa.

Abandonada a exclusiva adicaci¨®n ao xornalismo, Valent¨ªn teceu unha intensa relaci¨®n co mundo do mar, sendo asesor xur¨ªdico da patronal La Mar¨ªtima de Bouzas, sen deixar os vencellos co agrarismo, como conselleiro legal da Sociedade de Agricultores de Teis e cunha actividade moi diversa nos fren¨¦ticos anos previos ¨¢ chegada da Rep¨²blica, en plena crise econ¨®mica mundial. Funda o Grupo Autonomista Galego en xu?o de 1930 e no hist¨®rico mitin do 25 de xullo dese ano no Teatro Garc¨ªa Barb¨®n, interv¨¦n con Cabanillas e Castelao marcando as grandes pautas pol¨ªticas do proxecto galeguista. ¡°Queremos unha Galiza aut¨®noma, dona de si mesma, que sexa oficialmente o que ela ¨¦ naturalmente. Levando os principios democr¨¢ticos ¨¢ s¨²a m¨¢is radical manifestaci¨®n, arelamos que o pobo galego entenda directamente nos seus problemas, sen intromisi¨®n de quen ¨¦ alleo a eles, os resolve sen co?ecelos, sen sentilos, sen vivilos, como puidera resolver os problemas do Congo¡±. Candidato nas primeiras elecci¨®ns republicanas constitu¨ªntes nas que sa¨ªron deputados Castelao, Otero Pedrayo, Su¨¢rez Picallo ou Vilar-Ponte, o roubo dos votos en Carbia (Lal¨ªn) impediron que el obtivese acta nas Cortes. Integrado na direcci¨®n do Partido Galeguista, Paz Andrade participa con moita intensidade na implantaci¨®n do partido que, segundo o historiador Xavier Castro, levaba un ritmo que de non mediar o golpe militar en poucos anos acadar¨ªa os niveis do Partido Nacionalista Vasco.

En novembro de 1932, no medio dun dur¨ªsimo conflito laboral dos sindicatos e a patronal de Bouzas, Paz Andrade ¨¦ tiroteado na r¨²a do Pr¨ªncipe. Dos cinco disparos, un deles quedar¨ªalle para sempre no corpo. Salva a vida pero ese acontecemento escurece a s¨²a inmediata actividade p¨²blica, a¨ªnda que volve ser candidato galeguista en 1933 e 1936, e conta coa plena confianza de Castelao. Este, desterrado en 1934 polo Goberno de Lerroux, proponlle a Valent¨ªn ser o seu substituto como secretario Pol¨ªtico do PG, cargo que non acepta. At¨¦ a data fat¨ªdica do 18 de xullo, o seu empe?o principal foi colaborar no triunfo do plebiscito estatutario, sendo o factotum editorial de El Pueblo Gallego o xornal que levou o grande peso daquela campa?a.

Confinado polos sublevados en Ver¨ªn, onde volve sa¨ªr indemne das balas de pistoleiros da Falange, e logo duns meses na Serra da Queixa, onde esperta a s¨²a corda de poeta (Sementeira do Vento, Cen Chaves de Sombra...), Paz Andrade ref¨²xiase na s¨²a profesi¨®n e comeza aos poucos anos unha relaci¨®n estreita cos exiliados galegos, que confiaban na ca¨ªda de Franco no ronsel da vitoria aliada na II Guerra Mundial. A esperanza truncouse, pero a relaci¨®n mant¨ªvose. Morto xa Castelao, ao que Paz Andrade adica o libro Pranto matricial, o contacto co ex alcalde republicano de Pontevedra, Bibiano Osorio Tafall, alto cargo na ONU, l¨¦vao a participar como profesor nos cursos da FAO en diferentes pa¨ªses latinoamericanos. Nesas viaxes prolongadas en diferentes fases maduran moitos libros. En 1959 publica Galicia como tarea que xunto a La marginaci¨®n de Galicia (1970), son as primeiras an¨¢lises sobre a situaci¨®n do atraso galego, que un Paz Andrade sempre de natureza pr¨¢ctica non s¨® teoriza, sen¨®n que participa en emprendementos empresariais en li?a con esas ideas. Alg¨²ns sen ¨¦xito, como o argallado con Manuel Cordo Boullosa de instalar unha industria petroqu¨ªmica en Vigo nos sesenta ou a fundaci¨®n dun Banco Industrial no sur de Galicia, do que elaborou os estudos xur¨ªdicos e econ¨®micos, pero outros dun suceso que chega aos nosos d¨ªas: a creaci¨®n de Pescanova da man con Xos¨¦ Fern¨¢ndez, onde cristalizaron as s¨²as propostas de pesca industrial e desenvolvemento a partir das nosas potencias naturais.

Os sesenta pres¨¦ntanos un Valent¨ªn debruzado nunha li?a galeguista discrepante de Ram¨®n Pi?eiro, m¨¢is na onda con persoas coas que tecera grande amizade, como Lu¨ªs Seoane e Isaac D¨ªaz Pardo, sen prexu¨ªzos anticomunistas e sempre co ollo posto nas oportunidades que se poder¨ªan abrir coa inevit¨¢bel ca¨ªda da ditadura. Reaparece na Transici¨®n o pol¨ªtico pr¨¢ctico, de conduta c¨ªvica sen m¨¢cula, que preside a Xunta Democr¨¢tica e representa a Galicia nas negociaci¨®ns da Comisi¨®n dos Nove con Adolfo Su¨¢rez. O Valent¨ªn que sae electo senador en 1977, que encabeza a marea autonomista que sae ¨¢ r¨²a o 4 de nadal de 1977 e volve sa¨ªr cando a UCD quere devaluar o Estatuto galego. O Valent¨ªn que ingresa na Academia cun discurso sobre a galeguidade na obra de Guimar?es Rosa, coherente co seu pensamento a prol dos lazos ling¨¹¨ªsticos co mundo luso-brasileiro, por cultura e posibilidades econ¨®micas. O Valent¨ªn que enfronta o recurso ao Tribunal Constitucional da Lei de Normalizaci¨®n por Garc¨ªa Sabell, e que sae ¨¢s r¨²as de Vigo na segunda Carreira da Lingua. O Valent¨ªn que aborda o esforzo tit¨¢nico de escribir a primeira biograf¨ªa de Castelao e o Valent¨ªn que non baixa o ritmo cr¨ªtico, a medio cami?o entre a furia e o desencanto.

¡°Estamos ante unha groseira mistificaci¨®n. Primeiro por terse dado a autonom¨ªa desde arriba a algunhas areas que nin sentiron nunca ese problema, nin estaban preparadas para asumilo, at¨¦ chegar ¨¢ pintoresca situaci¨®n dos estatutos uniprovinciais. Todo tramado para acelerar o descr¨¦dito das autonom¨ªas, un maquiavelismo barato dos h¨ªbridos mandar¨ªns do centro¡±. O Valent¨ªn ao que a nova xeraci¨®n nacionalista formada nos sesenta apenas puido contactar. O Valent¨ªn Paz Andrade que hoxe so?amos como o que debeu ser presidente dunha Galicia moderna.