A outra prensa do coraz¨®n

O peri¨®dico en papel vai desaparecer. Hai quen lle pon data: 2015, 2017... ? unha profec¨ªa partillada por moita xente. Eu non sei moi ben o que pensar: depende dos d¨ªas. Vivimos nunha xeira apocal¨ªptica que todo o contaxia, e onde a diferenza entre o pesimista e o optimista est¨¢ en adiantar ou adiar a data do desastre final. O certo ¨¦ que, desobedientes ¨¢s profec¨ªas, hai centos de miles de persoas que mercan e len o peri¨®dico en papel. Que o levan debaixo do brazo. Que se identifican ao ser voluntarios portadores dese mollo de letras. Nesa dimensi¨®n, non hai ningunha mercador¨ªa compar¨¢bel.

Non sei se vivirei ou non a morte do xornal impreso. O que si sei ¨¦ que se tal acontece, se asisto ¨¢ desaparici¨®n, ese d¨ªa levarei debaixo do brazo un mollo de xornais. E entrarei na cafeter¨ªa e poida que a xente moza que estea al¨ª comente: ¡°? unha cousa ben curiosa a que leva ese nacho vestido de negro debaixo do brazo. Que cousa ¨¦ a que leva o ghicho? Ei, se?or! Poder¨ªa botar unha ollada a ese rolo de papel?¡±.

E iso acontecer¨¢ en moitos outros lugares. E nacer¨¢ impar¨¢bel unha nova moda: a do peri¨®dico de papel, a do xornal impreso.

E que levarei debaixo do brazo? Para cando iso aconteza, eu penso levar un mollo de xornais queridos, un feixe de tempos a latexar, envoltos os uns nos outros, como un ¡°cami?o de quita e pon¡± que comunique a historia ao xeito vad¨ªo, ao chou, si, mais cun sentido. O bo periodismo sempre ¨¦ interesante, mesmo cando minte. As mentiras en sepia, nas hemerotecas, van mostrando o seu reverso enigm¨¢tico, a verdade, que dir¨ªa o Lezama Lima.

Dous dos xornais que eu de seguro levar¨ªa debaixo do brazo ser¨ªan un Galicia (na r¨²a, de 1922 a 1926) e un El Pueblo Gallego (o republicano, claro, pois logo foi espoliado polo fascismo). Nos dous tivo un papel moi relevante Valent¨ªn Paz Andrade. Pero a¨ªnda ser¨ªa m¨¢is concreto. Levar¨ªa, sen d¨²bida, o n¨²mero 4019 de El Pueblo Gallego, o do 28 de xu?o de 1936. Talvez ¨¦ a mellor primeira p¨¢xina, primeira plana, da historia do xornalismo galego.

O titular principal ¨¦ directo, moi sinxelo e informativo, en grandes caracteres tipogr¨¢ficos: ¡°Oxe plebisc¨ªtase o Estatuto¡±.

Entre a cabeceira e este primeiro titular, un antet¨ªtulo moito m¨¢is sorprendente, con trazos exclamativos e que tam¨¦n enche a p¨¢xina: ¡°?Arriba, coraz¨®ns galegos!¡±.

Arriba os coraz¨®ns?

Como ven, ¨¦ unha aposta que ten os seus riscos.

Quen se atrever¨ªa hoxe a po?er algo as¨ª na primeira plana dun xornal serio? Rid¨ªculo, cursi, decimon¨®nico, naif, infecci¨®n sentimental, etc¨¦tera. Imaxino ese e outros comentarios burl¨®ns. O coro dos c¨ªnicos: ¡°Se?ores, El Pueblo Gallego chama hoxe a misa galeguista¡±.

Sursum corda. Si, arriba os coraz¨®ns. Iso dic¨ªase en lat¨ªn, no prefacio da misa. E o titular xornal¨ªstico, en domingo, repica no alto da primeira p¨¢xina: ¡°Arriba, coraz¨®ns galegos!¡±. Un sursum corda c¨ªvico, laico, democr¨¢tico. Quen concibe ese titular, e ¨¦ Valent¨ªn, act¨²a como un sineiro o d¨ªa da festa, mais tam¨¦n env¨ªa unha mensaxe cifrada. Ti?a ¨¢ vez intuici¨®n e experiencia. Aquel domingo de xu?o non s¨® estaba a xogarse a sorte de Galicia, sen¨®n tam¨¦n, en boa medida, o futuro da Rep¨²blica. Non o dixo un nacionalista, sen¨®n Manuel Aza?a cando lle foi entregado o Estatuto de Galicia: ¡°As rexi¨®ns aut¨®nomas ser¨¢n o mellor baluarte da democracia¡±.

Era un domingo luminoso, de esperanza. O limiar do Estatuto estaba redactado co mellor pulso: Galicia chegara ao intre de acadar o autogoberno ¡°sen odio¡±. Mais aquel domingo avent¨¢base o perigo, a inclemencia, a ¡°terra queimada¡±, a maquinaria pesada do odio que acabar¨ªa por esmagar todo: o Estatuto, a Rep¨²blica... os coraz¨®ns. Chegar¨ªa o golpe dirixido polos xenerais africanistas: esta vez para conquistar e colonizar o seu pa¨ªs. Valent¨ªn, Valent¨ªn Paz Andrade, co?ec¨ªaos ben. Sab¨ªa o que era unha guerra, a de Marrocos, porque a viviu por dentro. E sab¨ªa o que era aquela caste que engordaba coa guerra. Cando dirix¨ªa o Galicia, en plena ditadura de Primo de Rivera, era quen de publicar notas editoriais con titulares dunha valente intelixencia: ¡°A opini¨®n galega segue manifest¨¢ndose oposta a todo belicismo africanista¡±. E cando Primo visita Santiago, este ¨¦ o ir¨®nico titular: ¡°Compostela recibi¨® respectuosamente al distinguido forastero¡±. Ese si que ¨¦ un ferrete! Alcumar de ¡°forasteiro¡± ao ditador. A car¨®n, a caricatura de Castelao dio todo: ¡°Hai doenzas que non as curan os m¨¦dicos¡±.

Hai d¨²as fotograf¨ªas de Valent¨ªn prisioneiro. Unha en 1924 e outra en 1957. Nos dous casos est¨¢ entre rellas por xornalista. Por dicir o que non se pode dicir. Valent¨ªn est¨¢ prisioneiro nos dous casos porque no dilema entre poder e a verdade, elixiu a verdade. ? algo demasiado ignorado nas historias da prensa galega. Esa foto de Valent¨ªn preso, con 25 anos de idade, por defender a liberdade de expresi¨®n, deber¨ªa estar na entrada da facultade de Xornalismo. El nunca foi un triunfador, malia a imaxe convencional. Foi unha toupeira que botou a voar. Pod¨ªa ser un triunfador, si, de someterse, pero foi un supervivente que practicou a fe c¨ªvica no medio da barbarie.

Volvamos ¨¢ paisaxe da extraordinaria primeira p¨¢xina.

No centro, un gravado de Carlos Maside, unha obra de arte intencional: un para¨ªso veros¨ªmil, en so?o de papel prensa, cun p¨¦ que o converte en lugar de conciencia, inquietante. O que di: ¡°Non abonda que a t¨²a terra sexa fermosa; ¨¦ preciso que tam¨¦n sexa libre¡±.

A p¨¢xina ¨¦ unha psicoxeograf¨ªa. Non ¨¦ pos¨ªbel ler os textos sen fixarse antes nese lugar dese?ado por Maside, sen pousar nel: un espazo de esperanza, onde os matices de sombra semellan verdear, e tam¨¦n un campo de loita mental. Ese v¨ªnculo entre a pulsi¨®n da terra e de quen a habita. A falta de liberdade tam¨¦n afea a paisaxe. Pois ben, na xeograf¨ªa da p¨¢xina, arredor do gravado de Maside, abrolla a diversidade, agroma a liberdade. Son espazos breves. Fontes, regos, fervenzas con cadanseu rumor. ? dif¨ªcil imaxinar hoxe unha paisaxe semellante nunha mesma p¨¢xina: Castelao, Osorio-Tafall, Ram¨®n Cabanillas, Ram¨®n Mart¨ªnez L¨®pez, Xulio Sig¨¹enza, Portela Valladares e o propio Valent¨ªn.

El Pueblo Gallego era un medio informativo serio e con moito predicamento naquela altura hist¨®rica. Nesa xeira, a que vai do trunfo da Fronte Popular at¨¦ o golpe do 18 de xullo, quen dirixe a li?a editorial na pr¨¢ctica ¨¦ Valent¨ªn Paz Andrade. Esa ¨¦poca ¨¦ un estrelampo. E a peza que Valent¨ªn escribe para o d¨ªa do sursum corda, de levantar os coraz¨®ns, ¨¦ unha peza maxistral dos editoriais escritos en Galicia: ¡°Autonom¨ªa, fe civil¡±.

Fe civil? Valent¨ªn contrap¨®n esa idea forza ao ¡°veleno saboroso da negaci¨®n¡±, do reaccionario Sardinha. El sabia moito de econom¨ªa, de dereito mercantil, de demograf¨ªa, de recursos, de transportes. Mais cando cumpr¨ªa dicir algo importante, xeraba enerx¨ªa alternativa ao ritmo das teclas da s¨²a port¨¢til Favorit.

A linguaxe pol¨ªtica esg¨®tase hoxe na prima de riesgo. Oen o teclear de Valent¨ªn? Que escribe? ¡°Arriba, coraz¨®ns galegos!¡±. Haiche xente que ¨¦ as¨ª, que non escarmenta. E leva a fe civil at¨¦ o Al¨¦n.