A pexa do sexismo

¡°Pilleina entre os pinos soa, / alba de medo tornou; / quixo fuxir, mais non pudo /, (que sabe que peixe eu son). / Rog¨¢rame de rodillas; / de rodillas me rogou; / tembrou como a vara verde / que estremece a viraz¨®n. / Cal quen teme ser o¨ªda, dixo:-...p¨ªdocho por Dios...-! / -Est¨¢s fresca!, -lle contesto- / vente a min con oraci¨®ns¡±. Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n analizou versos coma estes en Misoxinia e racismo na poes¨ªa de Pondal, un ensaio publicado a finais dos noventa que ergueu forte pol¨¦mica. O debate arredor do sexismo na literatura galega reavivouse recentemente, como proba a controversia, recollida por este xornal, entre as profesoras Pilar Garc¨ªa Negro e Helena Migu¨¦lez arredor da figura de Carvalho Calero. ¡°Pondal non ¨¦ o ¨²nico¡±, asegura Queiz¨¢n. O imaxinario patriarcal ¡°ou ignora as mulleres, ou presenta unha imaxe negativa delas, ou ideal¨ªzaas. Non ¨¦ que o fagan dun xeito deliberado. ? m¨¢is grave: non nos ven, non pensan en n¨®s¡±, sinala. No Rexurdimento e nas primeiras d¨¦cadas do s¨¦culo XX escrib¨ªronse parte das p¨¢xinas que mellor reflicten os prexu¨ªzos androc¨¦ntricos.

Mais houbo, desde o principio, voces disidentes. A mediados do s¨¦culo XIX, a mera presenza de sinaturas femininas na literatura ¡°ataca os alicerces do dominante poder masculino que se baseaba na s¨²a ocultaci¨®n para garantir a s¨²a hexemon¨ªa. T¨ª?ano en com¨²n os sistemas literarios que nos rodean (castel¨¢n, franc¨¦s, portugu¨¦s...); mais n¨®s temos unha singularidade que nos sit¨²a na vangarda da creaci¨®n literaria, pol¨ªtica e feminista de todo o XIX occidental: Rosal¨ªa de Castro¡±, salienta a profesora Celia Armas. Pero non s¨® Rosal¨ªa. Nese tempo tam¨¦n publicaron, en castel¨¢n, outras mulleres concienciadas coma Filomena Dato, Sof¨ªa Casanova, Maria Vinyals ou Maria Barbeito, reivindicadas pola profesora Aurora Marco.

A invisibilizaci¨®n das mulleres continuou, malia todo, no discurso dominante. ¡°A muller quedou apartada, como suxeito, dos debates intelectuais do galeguismo levada a cabo polos homes das Irmandades e os homes de N¨®s. Nese momento cr¨¦ase un imaxinario potente, debido ao seu car¨¢cter fundacional: a mitificaci¨®n da muller-Nai, a utilizaci¨®n masculinizada do celtismo, etc. ? pos¨ªbel atopar algunha representaci¨®n alternativa, moi condicionada polos modelos realistas que segu¨ªan a visibilizar un modelo de muller oprimida. A v¨ªtima pasiva da emigraci¨®n de Castelao ou Dieste nos seus relatos, ou a Marquesi?a, de Castelao, poder¨ªan ser exemplos¡±, reflexiona a profesora Mar¨ªa Xes¨²s Nogueira.

Am¨®sase de acordo con ela Helena Migu¨¦lez, para quen ¡°o discurso do nacionalismo cultural que hoxe fica representado nas instituci¨®ns culturais auton¨®micas ¨¦ patriarcal, porque tivo a s¨²a orixe e se desenvolveu en interacci¨®n con discursos igualmente patriarcais que ¨ªan acadando status hexem¨®nico no Estado espa?ol a finais do XIX e principios do XX¡±. ¡°A met¨¢fora da saudade non pode ser comprendida historicamente sen considerarmos os discursos coloniais do centralismo espa?ol sobre o chamado sentimentalismo dos galegos, esa forma de ser entre mansa, inactiva e feminina que escritores como Pardo Baz¨¢n, Juan Ram¨®n, Unamuno ou Azor¨ªn describ¨ªan como base ¨¦tnica do ser galego¡±, engade.

¡°O discurso patriarcal dos rexionalistas do XIX continuou no primeiro terzo do XX nos relatos costumistas, coa presenza de mulleres submisas ¨¢ estrutura social imposta, nunha idealizaci¨®n na figura das casadas e na representaci¨®n de lerchas e prostitutas, mulleres que non se somet¨ªan ¨® papel asignado de esposas e nais. As primeiras son personaxes pasivos, sufridores, v¨ªtimas da miseria ou da mala vida que lles dan os seus homes, dos que son dependentes. Dos membros da Xeraci¨®n N¨®s, s¨® Otero lle dar¨¢ certo protagonismo ¨¢s mulleres. Con todo, as marcas patriarcais est¨¢n presentes nos criterios de relaci¨®n dos homes coas mulleres e nos comentarios autoriais¡±, matiza a profesora Cami?o Noia.

Xulgar o per¨ªodo que segue a 1936 ¨¦, por¨¦n, ¡°complexo¡±, segundo Nogueira. ¡°Alg¨²ns autores trazan personaxes femininos, pero poucas veces transgreden modelos herdados. O enfoque social visibilizou nalg¨²n caso, e case sempre desde a opresi¨®n, modelos femininos, pero as representaci¨®ns dunha feminidade alternativa son escasas. Abondo significativo ¨¦ que un dos poemas m¨¢is emblem¨¢ticos da literatura escrita por mulleres, Pen¨¦lope, de Xohana Torres desaf¨ªe un texto dun poeta can¨®nico como Cunqueiro con aquel Eu tam¨¦n navegar!¡±, sost¨¦n.

A escritora Carmen Blanco analizou na s¨²a tese a ¡°est¨¦tica, complexa e contraditoria¡± respecto disto en Otero, Blanco Amor, Carvalho, Cunqueiro, Celso Emilio e D¨ªaz Castro. De Celso Emilio salienta a nai como prototipo feminino positivo, mentres que de Cunqueiro apunta como reflectiu o machismo da sociedade tradicional galega. En Blanco Amor detecta un profeminismo do ¡°mito da muller forte¡±. A tam¨¦n profesora Carmen Fern¨¢ndez atopou no teatro de Cunqueiro maior presenza de personaxes femininos, explica na revista Ag¨¢lia.

A contestaci¨®n ao discurso patriarcal reforzouse a partir dos cincuenta. A escritora F¨¢tima Rodr¨ªguez lembra que autoras como Xohana Torres, Helena Villar, Chus Pato ou Margarita Ledo, ¡°tiveron que romper moitos pratos para facer visible esoutro discurso, brindando ao poema unha corporeidade distinta¡±. Pura V¨¢zquez, Luz Pozo, Mar¨ªa do Carmo Kruckenberg ou Xohana Torres foron das primeiras. ¡°Non foron escritoras feministas nin tiveron atrancos en publicar por parte dos seus colegas poetas, ao contrario. Das catro, Xohana Torres ser¨¢ a que asuma as ideas feministas dunha maneira m¨¢is evidente a partir do segundo poemario, Tempo de r¨ªa¡±, asegura Cami?o Noia. As outras tres, na s¨²a opini¨®n, ¡°asumen os papeis historicamente asignados ¨¢s mulleres, sen reivindicar cambios. S¨® Luz Pozo, a partir dos oitenta, far¨¢ unha poes¨ªa m¨¢is reivindicativa contra o patriarcal¡±. ? Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n quen protagoniza nese tempo a reivindicaci¨®n feminista.

En ocasi¨®ns, sinala a investigadora Mar¨ªa Li?eira, a contestaci¨®n aos prexu¨ªzos androc¨¦ntricos tam¨¦n procede de autores. ¡°Por exemplo, a poes¨ªa er¨®tica de Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana explora a sexualidade feminina lonxe do discurso patriarcal sobre a tensa relaci¨®n entre o ideal feminino e a vellez¡±, comenta. A poeta Marta Dacosta citou nun artigo a Rafa Villar, Carlos Negro, Eduardo Est¨¦vez ou V¨¢zquez Pintor como autores que se identificaron coas ¡°voces femininas¡±. Hai m¨¢is: S¨¦chu Sende, Rodr¨ªguez Fer ou Fern¨¢ndez Paz.desaf¨ªe un texto dun poeta can¨®nico como Cunqueiro con aquel Eu tam¨¦n navegar!¡±, sost¨¦n.

A escritora Carmen Blanco analizou na s¨²a tese a ¡°est¨¦tica, complexa e contraditoria¡± respecto disto en Otero, Blanco Amor, Carvalho, Cunqueiro, Celso Emilio e D¨ªaz Castro. De Celso Emilio salienta a nai como prototipo feminino positivo, mentres que de Cunqueiro apunta como reflectiu o machismo da sociedade tradicional galega. En Blanco Amor detecta un profeminismo do ¡°mito da muller forte¡±. A tam¨¦n profesora Carmen Fern¨¢ndez atopou no teatro de Cunqueiro maior presenza de personaxes femininos, explica na revista Ag¨¢lia.

A contestaci¨®n ao discurso patriarcal reforzouse a partir dos cincuenta. A escritora F¨¢tima Rodr¨ªguez lembra que autoras como Xohana Torres, Helena Villar, Chus Pato ou Margarita Ledo, ¡°tiveron que romper moitos pratos para facer visible esoutro discurso, brindando ao poema unha corporeidade distinta¡±. Pura V¨¢zquez, Luz Pozo, Mar¨ªa do Carmo Kruckenberg ou Xohana Torres foron das primeiras. ¡°Non foron escritoras feministas nin tiveron atrancos en publicar por parte dos seus colegas poetas, ao contrario. Das catro, Xohana Torres ser¨¢ a que asuma as ideas feministas dunha maneira m¨¢is evidente a partir do segundo poemario, Tempo de r¨ªa¡±, asegura Cami?o Noia. As outras tres, na s¨²a opini¨®n, ¡°asumen os papeis historicamente asignados ¨¢s mulleres, sen reivindicar cambios. S¨® Luz Pozo, a partir dos oitenta, far¨¢ unha poes¨ªa m¨¢is reivindicativa contra o patriarcal¡±. ? Mar¨ªa Xos¨¦ Queiz¨¢n quen protagoniza nese tempo a reivindicaci¨®n feminista.

En ocasi¨®ns, sinala a investigadora Mar¨ªa Li?eira, a contestaci¨®n aos prexu¨ªzos androc¨¦ntricos tam¨¦n procede de autores. ¡°Por exemplo, a poes¨ªa er¨®tica de Dar¨ªo Xoh¨¢n Cabana explora a sexualidade feminina lonxe do discurso patriarcal sobre a tensa relaci¨®n entre o ideal feminino e a vellez¡±, comenta. A poeta Marta Dacosta citou nun artigo a Rafa Villar, Carlos Negro, Eduardo Est¨¦vez ou V¨¢zquez Pintor como autores que se identificaron coas ¡°voces femininas¡±. Hai m¨¢is: S¨¦chu Sende, Rodr¨ªguez Fer ou Fern¨¢ndez Paz.